Sygmatyzm, czyli seplenienie u dzieci w wieku przedszkolnym

Seplenienie - co to?

Seplenienie to wada wymowy polegająca na nieprawidłowej realizacji głosek 3 szeregów:

• ciszącego [ś, ź, ć, dź],
• syczącego [s, z, c, dz],
• szumiącego [sz, ż, cz, dż].

W odniesieniu do tej wady wymowy, można mówić o nieprawidłowej realizacji jednej z wyżej wymienionych głosek, kilku z nich lub wszystkich.

Sygmatyzm - rodzaje

Ze względu na sposób nieprawidłowej realizacji wyróżnić można następujące rodzaje sygmatyzmu:

• mogisygmatyzm,
• parasygmatyzm,
• sygmatyzm właściwy.

Mogisygmatyzm (elizja) polega na opuszczaniu dźwięku; dziecko nie realizuje głosek dentalizowanych, np. zamiast [siano] mówi [ano], słowo [koza] realizuje jak [koa], nie mówi [szyba], tylko [yba].

Parasygmatyzm

Parasygmatyzm (substytucja) polega na zastępowaniu trudnych dla dziecka głosek łatwiejszymi, np.:

• głoski [s, z, c, dz] realizowane są jak [ś, ź, ć, dź], np. zamiast [sanki] dziecko mówi [śanki],
• głoski [sz, ż, cz, dż] realizowane jako [s, z, c, dz] lub [ś, ź, ć, dź], np. wyraz [szafa] może być realizowany jak [safa] lub [śafa],
• głoski [ć, dź, c, dz, cz, dż] realizowane jako [ś, ź, s, z, sz, ż], np. dziecko mówi [śma] zamiast [ćma] lub [zwonek] zamiast [dzwonek],
• głoski [ś, s, sz, ć, c, cz] zastępowane są przez głoskę [t], np. [sanki] dziecko wypowiada jako [tanki], [szafa] jako [tafa] czy [cukierek] jako [tukierek],
• głoski [ź, z, ż, dź, dz, dż] realizowane są jako głoska [d], np. wyraz [zegar] wymawiany jest jako [degar] lub [dżem] jako [dem].

Sygmatyzm właściwy

Sygmatyzm właściwy (deformacja) polega na zniekształcaniu głosek; głoski 3 szeregów realizowane są w sposób nieprawidłowy. Powstałe deformacje są wynikiem zmiany miejsca artykulacji. Można wyróżnić różne rodzaje sygmatyzmu (seplenienia) właściwego:

• seplenienie międzyzębowe – dzieci realizują głoski [ś, ź, ć, dź, s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż] z językiem znajdującym się między zębami,
• seplenienie przyzębowe – głoski realizowane są z językiem płasko ułożonym przy dolnych siekaczach,
• seplenienie wargowo-zębowe – głoski realizowane są bez udziału języka, powstają poprzez wytworzoną szczelinę między wargą a zębami,
• seplenienie boczne – język ułożony jest niesymetrycznie, głoski są realizowane z boku jamy ustnej,
• seplenienie nosowe – głoski realizowane są z poszumem nosowym,
• seplenienie wargowe – głoski powstają bez udziału języka, w wyniku zwarcia warg,
• seplenienie krtaniowe – wytwarzane głoski realizowane są ze szmerem poprzez zwarcia wytworzone w krtani.

Sygmatyzm - przyczyny

Wśród przyczyn seplenienia wymienić można:

• nieprawidłową budowę anatomiczną narządów artykulacyjnych,
• wady zgryzu,
• niską sprawność warg, języka, brak pionizacji języka,
• nieprawidłowy sposób jedzenia (odgryzania, gryzienia, połykania),
• nieprawidłowe napięcie mięśniowe w obrębie twarzy i jamy ustnej,
• choroby górnych dróg oddechowych,
• wady słuchu,
• zaburzenia słuchu fonemowego,
• niewłaściwe wzorce.

Ćwiczenia na seplenienie

Rozpoczynając terapię seplenienia, warto sięgnąć po ćwiczenia oddechowe oraz usprawniające pracę narządów artykulacyjnych.

Właściwa terapia logopedyczna powinna być prowadzona przez logopedę, nauczyciel przedszkola powinien wspomagać specjalistę, utrwalając realizowane ćwiczenia, prezentując prawidłowe wzorce wymowy, dbając o to, aby dziecko w trakcie codziennych czynności mówiło w sposób prawidłowy. 

Wszelkie ćwiczenia realizowane w gabinecie logopedycznym pod okiem specjalisty i w przedszkolu powinny być utrwalane w domu podczas codziennej pracy z dzieckiem.

Utrwalanie wypracowanych w gabinecie prawidłowych realizacji ćwiczonych głosek podczas codziennego funkcjonowania dziecka w przedszkolu i w domu przyniesie najbardziej pożądane efekty w prowadzonej terapii.

Podczas wspólnych zabaw z dziećmi nauczyciel przedszkola może zaproponować dzieciom ćwiczenia:

• oddechowe,
• doskonalące pracę narządów biorących udział w artykulacji,
• rozwijające wrażliwość słuchową,
• doskonalące prawidłową artykulację ćwiczonych głosek.

Ćwiczenia oddechowe

Ważnym elementem w terapii sygmatyzmu są ćwiczenia oddechowe, które mają na celu usprawnianie aparatu oddechowego. Dzięki tym ćwiczeniom kształtujemy prawidłowy tor oddechowy, uczymy dzieci ekonomicznego zużywania powietrza podczas mówienia, świadomego oddychania (wdech, wydech), wydłużamy fazę wydechową.

Nauczyciel w przedszkolu może zaproponować dzieciom różnorodne ćwiczenia oddechowe, które mogą wspomóc prowadzoną terapię:

• dmuchanie na lekkie piórka,
• zabawy w wąchanie, np. kwiatów czy czarodziejskiej czekolady w baśniowym lesie (wciąganie powietrza nosem i wypuszczanie ustami),
• dmuchanie na listeczki zawieszone np. na sznureczku, gałązce, rolce,
• dmuchanie baniek,
• wprawianie w ruch wiatraczka poprzez dmuchanie,
• dmuchanie na lekką piłeczkę, próby skierowania jej do bramki,
• dmuchanie na piłeczkę umieszczoną w torze, 
• dmuchanie przez słomkę na piłeczkę, kierując ją do wyznaczonego celu,
• dmuchanie na kropelki deszczu przez słomkę, przesuwanie ich w ten sposób,
• zdmuchiwanie świeczki,
• dmuchanie na baloniki, tak żeby się przemieściły,
• dmuchanie przez długą słomkę na baloniki, np. „wyścig baloników”,
• dmuchanie przez słomkę na farbę i tworzenie różnorodnych kompozycji,
• dmuchanie na wycięte z papieru elementy i tworzenie obrazów,
• wprawianie w ruch statków z papieru poprzez dmuchanie,
• zabawy oddechowo-fonacyjne z wykorzystaniem elementów dźwiękonaśladowczych, np.naśladowanie:

• węża: „sssss”,
• muchy, osy: „bzzz”,
• wiejącego delikatnie wiatru: „szszsz”, „szuu, szuu, szuuu”,
• wiejącego mocno wiatru: „łuuuu”.

Ćwiczenia oddechowe wykonujemy, tworząc dzióbek z warg; jeśli są to ćwiczenia z wykorzystaniem słomki, należy pamiętać o tym, że słomka powinna być umieszczona na środku ust, nie należy jej przygryzać.

Ćwiczenia doskonalące pracę narządów artykulacyjnych

W skład tych ćwiczeń wchodzą ćwiczenia i zabawy usprawniające pracę warg, języka, żuchwy, podniebienia, mięśni
policzków.

Dziecko utrwala prawidłową pracę tych narządów potrzebną do prawidłowej artykulacji ćwiczonych głosek, zdobywa doświadczenia z zakresu kinestezji artykulacyjnej, uczy się świadomie kierować pracą warg, języka, policzków, podniebienia i żuchwy.

Nauczyciel w grupie przedszkolnej może swoim uczniom zaproponować następujące ćwiczenia:

• usprawnianie pracy języka:

• wysuwanie języka z jamy ustnej i chowanie go, naśladowanie np. kotków czy piesków pijących wodę,
• oblizywanie językiem warg, np. czyszczenie wąsików zajączka,
• oblizywanie językiem zębów, np. zabawa w czyszczenie okien, szorowanie zębów,
• kląskanie językiem – naśladowanie stukotu kopyt konika,
• przesuwanie języka w jamie ustnej kolejno w kierunku jednego i drugiego policzka, np. skacząca piłeczka,
• liczenie językiem ząbków – dotykanie czubkiem języka każdego ząbka,
• sięganie językiem naprzemiennie do górnych i dolnych zębów,
• zlizywanie językiem z podniebienia dżemu/miodu;

• usprawnianie pracy warg:

• tworzenie dzióbka i posyłanie buziaków,
• tworzenie na przemian dzióbka i rozciąganie zamkniętych ust w uśmiechu – naśladowanie bociana i żaby,
• robienie różnych minek – naśladowanie zabawek, zwierzątek, np.:

• wesołych – usta rozciągają się w uśmiechu, zęby są odsłonięte,
• smutnych – usta układają się w podkówkę, buzia jest zamknięta,
• rozzłoszczonych – zęby są przybliżone, wargi rozwarte,

• dmuchanie przez słomkę, np. na wodę w kubeczku lub na lekkie przedmioty;

• usprawnianie pracy mięśni policzków:

• nadymanie policzków – tworzenie baloników,
• wypuszczanie powietrza z nadymanych pliczków:
• lekkie, powolne wypuszczanie powietrza: [psssss],
• nagłe, wybuchowe wypuszczenie powietrza;

• usprawnianie pracy podniebienia:

• ziewanie – naśladowanie ziewającego lwa,
• chrapanie – naśladowanie śpiącego misia,
• zabawy z wykorzystaniem woreczków, piłeczek – wrzucanie ich do kosza z jednoczesnym wypowiadaniem „bach”,
• wypowiadanie głoski [k] przy szeroko otwartej buzi – naśladowanie otwartej paszczy krokodyla;

• usprawnianie pracy żuchwy – zabawa w cyrku:

• opuszczanie żuchwy z zamkniętą buzią – zabawa w siłowanie,
• przesuwanie żuchwy na boki,
• opuszczanie żuchwy przy otwartej buzi, np. spuszczanie drabinki.

Jeśli dziecko realizuje głoski międzyzębowo, należy pomiąć ćwiczenia angażujące język do ćwiczeń poza jamą ustną.

Ćwiczenia słuchowe

W grupie przedszkolnej dzieci świetnie się będą bawiły i uczyły podczas zabaw wspierających funkcjonowanie aparatu słuchowego, także podczas zabaw usprawniających słuch fonemowy. 

Zaproponowane ćwiczenia uwrażliwią dzieci słuchowo, wspomogą uwagę i pamięć słuchową, udoskonalą pracę analizatora słuchowego i rozwiną umiejętności z zakresu słuchu fonemowego.

Ćwiczenia słuchowe:

• wysłuchiwanie dźwięków z otoczenia,
• wysłuchiwanie rytmu wygrywanego przez nauczyciela na bębenku czy tamburynie, grzechotce – naśladowanie tego rytmu przez dzieci, 
• poszukiwanie źródła dźwięku,
• wysłuchiwanie głoski na początku/na końcu słowa wypowiadanego przez nauczyciela,
• wysłuchiwanie określonej głoski w słowie wypowiadanym przez nauczyciela – gdy dzieci usłyszą wskazaną głoskę, mają np. klasnąć lub tupnąć,
• zabawa w głuchy telefon.

Ćwiczenia utrwalające prawidłową artykulację

Prawidłową artykulację ćwiczonych głosek dzieci realizują podczas codziennego funkcjonowania w przedszkolu; nauczyciel prezentuje prawidłowe wzorce wymowy, wspierając w ten sposób prowadzoną terapię w gabinecie logopedycznym.

Seplenienie - scenariusz zajęć dla dzieci 5-letnich z sygmatyzmem, realizowany w grupie przedszkolnej

Przebieg zajęć

• Powitanie dzieci zabawą „Daj łapkę, gdy usłyszysz…” – prowadzący prezentuje dzieciom ilustracje: węża i drzewa, zadaniem dzieci jest położenie łapki przy właściwym obrazku, gdy usłyszą głoskę:

• [s] – przy ilustracji węża,
• [sz] – przy ilustracji drzewa.

• Zabawa z piłeczkami – praca w parach – turlanie piłki do partnera z jednoczesnym wypowiadaniem [szszszsz].
• Ćwiczenia oddechowe „Taniec liści” – wprawianie w ruch poprzez dmuchanie listeczków wyciętych z papieru.
• Zabawa „Leśne zwierzątka” – (w oparciu o kartę pracy) naśladowanie zwierzątek wyciętych z papieru. Prowadzący prezentuje dzieciom sylwetkę zwierzątka, dzieci naśladują odgłosy wydawane przez zwierzątka, sposób ich poruszania się:

• dzięcioł, uderza w drzewo – unoszenie języka w jamie ustnej w kierunku podniebienia, uderzanie językiem o podniebienie, tuż za górnymi zębami,
• wilk – czworakowanie z jednoczesnym wypowiadaniem [auuu],
• zajączek – poruszanie wysuniętymi ustami w lewo, w prawo [kic, kic],
• wiewiórka, skacze z gałązki na gałązkę – dotykanie czubkiem języka różnych miejsc w jamie ustnej,
• jeż, szuka pożywienia – tworzenie dzióbka i wypowiadanie [szszsz].

• Zabawa oddechowa „Zwierzątka do lasu” – dmuchanie za pomocą słomki na sylwetki zwierząt i umieszczanie ich w lasku (kilka drzew ułożonych z klocków lub wyciętych z tektury).
• Zabawa „Leśne skarby do koszyka – zapasy dla zwierząt na zimę” – tworzenie wspólnej kompozycji, umieszczanie w koszyku: żołędzi, kasztanów, jarzębiny, szyszek, orzechów, jabłuszek, gruszek, listków.
• Pożegnanie – zabawa z piłką; prowadzący turla piłkę kolejno do każdego dziecka, wypowiadając podzielone na sylaby słowa z głoskami z szeregów syczącego lub szumiącego, dzieci wypowiadają usłyszane słowo, następnie turlają piłkę do nauczyciela i powtarzają komunikat nauczyciela z podziałem na sylaby: lasek, szyszka, lis, deszczyk, sarna, szyszka, żołędzie, sowa, kasztany, żmija, listek, jarzębina, staw, ścieżka, drzewa, grzyby, słońce, orzechy, ptaszki, jeż, jaskółka, sosna, krzewy, dróżka, rzeka.