Przez zabawę do umiejętności społecznych

Kontakty społeczne dzieci do trzeciego roku życia podczas zabawy 

Dzieci od urodzenia żyją w świecie społecznym, uczą się najchętniej i najłatwiej wszystkiego, co ma związek z innymi ludźmi. 

Już małe dzieci potrafią wchodzić w relacje i tworzyć więzi ze swoimi rówieśnikami. Są nastawione na komunikację, obserwację, naśladowanie. Bawiąc się, budują relacje społeczne i trenują cały zakres umiejętności społecznych.

Pierwsze zabawy, w których uczestniczą dzieci, to tzw. zabawy interakcyjne, czyli zabawy oparte na wymianie między dzieckiem a opiekunem. Już od 4. miesiąca życia można z dziećmi rozwijać zabawy oparte na wymianie: opiekun pozostaje w kontakcie wzrokowym, naśladuje dźwięki, mimikę i ruchy ciała dziecka. Od ok. 8. miesiąca życia dziecko przejmuje inicjatywę i na zmianę z opiekunem naśladują się wzajemnie (np. w zabawie „A ku-ku”). 

Ostatnie badania przyniosły zmianę w postrzeganiu tego, jak małe dzieci bawią się i rozwijają kontakty społeczne. 
Wcześniej uważano, że maluchy poniżej 3. r.ż. nie potrafią wspólnie się bawić, bo są zbyt egocentryczne: nie interesują się sobą, nie potrafią robić niczego razem, a ich kontakty są głównie konfliktowe. Jednak badania, których źródłem są przede wszystkim obserwacje dzieci w placówkach opieki pozarodzinnej, pokazują, że od najwcześniejszego wieku rówieśnicy przyciągają uwagę dzieci: podążają za nimi wzrokiem, zaczynają dotykać, nie boją się siebie, są bardzo tolerancyjne. Od początku są nastawione na kontakty z rówieśnikami, na komunikację, obserwację, naśladowanie. 

Pomiędzy 6. a 12. miesiącem życia obserwuje się pierwsze formy wzajemnego naśladownictwa między dziećmi, nawiązywania kontaktu wzrokowego, współpracy polegającej na robieniu czegoś na zmianę. Już półtoraroczne dziecko potrafi wczuć się i zrozumieć nastrój oraz działania innego dziecka, co jest podstawą do naśladowania jego działań lub włączenia się do zabawy. Dla większości dwu- i trzylatków zabawa i przebywanie z innymi to duża atrakcja. Badania wskazują, że w trakcie swobodnej zabawy dzieci przez większość czasu są obok siebie, bawiąc się wspólnie lub równolegle; pozostały czas spędzają na zabawie samotnej lub przyglądaniu się rówieśnikom oraz na zabawie z opiekunem. Okazuje się również, że częściej komunikują się ze sobą niż z opiekunem.

Najbardziej charakterystyczną formą zabawy w 2. i 3. r.ż. jest tzw. zabawa częściowo razem, częściowo osobno, gdy zabawy wspólna i samotna przeplatają się wzajemnie, mieszają się pomysły dzieci, są chwile wspólnej aktywności, po czym dzieci odchodzą do innych zabaw.

W 3. r.ż. dziecka pojawia się zabawa wspólna, czyli zabawa ze wspólnym celem i planem. Dzięki rozwojowi mowy dochodzi między dziećmi do podziału zadań w zabawie. Stopień współpracy w tym wieku w dużym stopniu zależy od wsparcia dorosłych. 

Konflikty w zabawie 

Częścią wspólnych zabaw małych dzieci są również konflikty: dzieci zabierają sobie zabawki, popychają się, biją. Z badań wynika, że w trakcie zabawy swobodnej w grupie dwu- i trzylatków dochodzi od 5 do12 spięć na godzinę. Okazuje się jednak, że dzieci dobrze radzą sobie z konfliktami. Większość potrafią rozwiązać same (79%) i kontynuują zabawę, przy pozostałych jednak potrzebują pomocy opiekuna. Wspólna zabawa często okazuje się ważniejsza niż stawianie na swoim.

Konflikty w zabawie są bardzo ważne dla rozwoju dzieci. 
To okazja do zrozumienia, że inni mają swoje – często odmienne – potrzeby, opinie czy pomysły. 

Proces uczenia się wspólnej zabawy potrwa jeszcze wiele lat. Dzieci potrzebują uważnego dorosłego, który wesprze ich wysiłki w budowaniu dobrych relacji z innymi, pomoże zrozumieć zasady społeczne i wzbogaci wspólną zabawę. 

Wspieranie dzieci w budowaniu i rozwijaniu relacji społecznych w grupie poprzez zabawę

Dbaj o osobiste relacje z dziećmi 

Podstawą tworzenia pozytywnych relacji dziecka z innymi dziećmi oraz poczucia przynależności do grupy są bezpieczne, pełne szacunku i zrozumienia osobiste relacje z opiekunami. Dzieci, którym opiekunowie poświęcają odpowiednią ilość indywidualnej uwagi, czują się bezpieczne, są odprężone i dzięki temu gotowe na kontakty z rówieśnikami.

Żeby rozwijać pozytywne kontakty w grupie, opiekunowie powinni towarzyszyć dzieciom podczas ich zabawy, zachęcać je do zabaw w parach i małych grupkach, do pomagania i opiekowania się sobą. Warto bawić się z dziećmi, które pozostają często na uboczu, a po pewnym czasie zapraszać inne dziecko, by się przyłączyło.

Rozmawiaj z dziećmi 

Dzieci roczne i dwuletnie potrzebują opiekunów, którzy podczas zabawy będą wyjaśniać, dawać impulsy do zabawy, tłumaczyć i uczyć, co jest dobre, a co nie. Najlepiej być z maluchami w czasie zabawy, obserwować i spróbować zrozumieć, co je interesuje, komentować własne działania, czyli mówić, co zamierzam zrobić, dawać dzieciom propozycje i wskazówki. Gdy zrozumieją, na czym polega zabawa, warto wycofać się i obserwować, dać przestrzeń do samodzielnych prób lub kontaktów z kolegami. Także starsze dzieci potrzebują pomocy i wzbogacania zabaw przez opiekunów, np. podczas zabaw naśladowczych czy pierwszych zabaw tematycznych. 

Pozwól dzieciom swobodnie korzystać z propozycji zabaw 

Podstawową formą zdobywania wiedzy, doświadczeń w tym wieku powinna być taka zabawa, w której dziecko samodzielnie decyduje czym, w co i z kim chce się bawić. Opiekun uważnie obserwuje, czy dziecko jest zainteresowane udziałem w zabawie, czy odmawia w niej uczestnictwa. 
Zadaniem opiekunów jest pokazanie dzieciom interesujących zabaw, zaproszenie dzieci do udziału, ale nie zmuszanie do uczestnictwa, jeśli dziecko nie jest zainteresowane propozycją. Zabawy zaplanowane i zorganizowane przez opiekunów powinny wynikać bezpośrednio z zainteresowań i doświadczeń oraz potrzeb rozwojowych dzieci. Zabawy te powinny być zawsze tylko ofertą, a nie obowiązkiem dla maluchów. Jeżeli np. obserwujemy, że dzieci mają dużą potrzebę uderzania w przedmioty, to warto zaproponować aktywności związane z bębnieniem; można wykorzystać miski i drewniane łyżki, wskazując tym samym miejsca, gdzie taka aktywność jest możliwa, a gdzie nie. Dzieci, które spotkały się z alternatywną propozycją (tu mogę, a tu jednak nie) są w stanie to zrozumieć i respektować.

Praca z małymi dziećmi wymaga dużej elastyczności w propozycjach zabaw. Nie zawsze wcześniej przygotowany plan zajęć musi zostać wdrożony w życie. Gdy chcemy zorganizować malowanie, a większość grupy odchodzi i bawi się na zjeżdżalni, to warto przestawić zjeżdżalnię na środek sali i zaproponować taką aktywność całej grupie, a do malowania powrócić w momencie mniejszej potrzeby aktywności ruchowej. 

Zadbaj o czas na zabawę i inspirującą aranżację przestrzeni 

Opiekun powinien dać dzieciom odpowiednią ilość czasu na zabawy swobodne, czyli inicjowane przez dzieci, na samodzielne odkrywanie oraz wielokrotne wracanie do ulubionych czynności. Ważne, by różnorodne materiały i zabawki znajdowały się w zasięgu maluchów, na wysokości ich wzroku, co umożliwi im samodzielne decydowanie, czym chcą się zająć. Dzieci powinny mieć też dostateczną liczbę ulubionych zabawek, by nie musiały o nie walczyć....