Aniołek w przedszkolu, diabełek w domu

Dlaczego dziecko zachowuje się inaczej w domu niż w przedszkolu?

Przyczyny odmiennych zachowań prezentowanych w domu i przedszkolu mogą być całkowicie niewinne, ale mogą także sygnalizować różnego rodzaju napięcia i niepokoje, które trapią dziecko. Zazwyczaj jednak, pierwsza myśl, jaka przychodzi nam do głowy, to stwierdzenie, że wina leży po tej drugiej stronie. Rodzice winią więc przedszkole za narzucanie nadmiernej dyscypliny albo za jej całkowity brak, za nieodpowiednie środki wychowawcze, które w przypadku ich dziecka się nie sprawdzają.

Tymczasem nauczyciele często upatrują przyczyn takich rozbieżności w nieodpowiednim postępowaniu rodziców, którzy w ich odczuciu nadmiernie rozpieszczają dziecko, nie stawiają mu żadnych wymagań i nie egzekwują przestrzegania reguł, a ponadto wyręczają je we wszystkim, tak że maluchy nie są w stanie żadnego zadania wykonać samodzielnie. Tymczasem, zamiast wyrzucać sobie nawzajem błędy wychowawcze, warto byłoby się spotkać i przedyskutować różnice w zachowaniu i ich możliwe przyczyny. Dom i przedszkole są to bowiem miejsca, w których maluch spędza najwięcej czasu i gdy w jednym z nich dzieje się źle, drugie może stanowić doskonałą przestrzeń do odreagowania.

Przyczyny odmiennego zachowania

Warto już na wstępie pamiętać o tym, że samo pójście do przedszkola to dla dziecka sytuacja nowa i nieznana, a co za tym idzie, stresująca. Dom to miejsce oswojone i przewidywalne, a atencja najbliższych jest na bardzo wysokim poziomie. Tymczasem przedszkole to przestrzeń nowa i nieprzewidywalna. Pojawiają się w niej inne jednostki, które także mają swoje oczekiwania i potrzeby, nierzadko kolidujące z naszymi.

Zdaniem badacza zachowań społecznych, Eliota Aronsona, w sytuacji kryzysowej, czyli takiej, która jest dla nas niejasna, zaskakująca i niepokojąca, mamy tendencję do silniejszego ulegania wpływowi otoczenia. Cytowane przez niego badania Miligrama pokazały, że w takich okolicznościach chętniej podporządkowujemy się oddziaływaniu autorytetu, który będzie dla nas przewodnikiem po meandrach nowej sytuacji społecznej. W przypadku przedszkolaków rolę autorytetu powinien pełnić wychowawca i rzeczywiście zazwyczaj dziecko posłusznie wykonuje polecenia osoby starszej i doświadczonej, którą podświadomie traktuje jako eksperta. 

Rówieśnik jako autorytet

Gorzej, jeśli rola autorytetu przypadnie jednemu z rówieśników i to chęć popisania się przed ulubionym kolegą lub grupą kolegów będzie jedynym motorem działań dziecka. Wtedy nieposłuszeństwo wobec wychowawcy będzie nagradzane uznaniem ze strony grupy społecznej, której częścią pragnie być dziecko. Wygłupy i rozrabianie będą bawiły kolegów, lecz spotkają się z dezaprobatą nauczyciela. Niemniej, dla niektórych dzieci, akceptacja rówieśników jest o wiele cenniejsza niż uznanie osoby dorosłej i strach przed odrzuceniem może prowadzić do tego, iż pomimo kar dziecko będzie powtarzało nieakceptowane przez nas zachowania.

Akceptacja grupy

Brak uznania ze strony grupy rówieśniczej może także prowadzić do buntu i zachowań nonkonformistycznych. Dokuczanie innym dzieciom, psucie zabawy, przeszkadzanie w ciekawej aktywności czy nawet niszczenie ich prac będzie wtedy stanowiło odwet za doznane upokorzenia i odrzucenie.

Chęć bycia w centrum uwagi

Pójście do przedszkola niesie za sobą jeszcze inne konsekwencje, co może przyczynić się do drastycznej zmiany w zachowaniu dziecka. Tam bowiem uwaga nauczyciela dzielona jest pomiędzy wiele innych osób i maluch po raz pierwszy może doświadczyć zagubienia w tłumie. Dla wielu dzieci jest to sytuacja bardzo niekomfortowa i te, które przyzwyczajone są do bycia w centrum uwagi, będą różnymi sposobami walczyły o zachowanie swojej indywidualności i o dostrzeżenie. Niektóre wybiorą trudną i wymagającą wysiłku drogę wybitnych osiągnięć, inne zaś podążą łatwiejszą i szybszą ścieżką buntu. 

Małe dziecko dość szybko zorientuje się bowiem, że hałasowanie, przeszkadzanie czy uderzenie kolegi w nos są błyskawicznym i niezwykle skutecznym sposobem zyskania uwagi wychowawczyni. Ukaranie dziecka czy poważna rozmowa, nawet ta nieprzyjemna, mogą stanowić pozytywne wzmocnienie i wręcz utrwalić niepożądane zachowania. Przecież celem było zyskanie uwagi i nauczyciel dający dziecku reprymendę tę oczekiwaną uwagę właśnie mu poświęca.

Odmienność ról społecznych 

Odmienne zachowanie dziecka w domu i przedszkolu może wynikać także z odmienności ról społecznych pełnionych w każdym z tych miejsc. Inna jest przecież rola małego syneczka mamusi od roli samodzielnego przedszkolaka, który właśnie podbija świat. Inaczej będziemy zwracać się do taty, babci, nauczyciela, najlepszej przyjaciółki i nielubianego kolegi. Każda z tych sytuacji stawia przed dzieckiem odmienne oczekiwania i wymaga elastyczności myślenia i umiejętności dostosowania się. To dlatego wobec łagodnej, wybaczającej mamy maluch będzie zachowywał się niegrzecznie, podczas gdy wymagająca nauczycielka wyegzekwuje posłuszeństwo i uległość.

Większość różnic w zachowaniu dzieci ma raczej niewinne podłoże, wynikające z naturalnych konsekwencji uczestnictwa w życiu społecznym. Analizując postępowanie dziecka, powinniśmy wziąć pod uwagę także czynniki takie jak: zmęczenie, przeciążenie bodźcami czy też samopoczucie dziecka mające olbrzymi wpływ na jego zachowanie. 

Nagła zmiana zachowania u dziecka w przedszkolu

Z perspektywy wychowawcy przedszkolnego warte odnotowania są jednak sytuacje, w których zmiana zachowania następuje nagle i grzeczny dotąd przedszkolak niespodziewanie staje się agresywny i pobudzony, zaś ten zazwyczaj żywiołowy i otwarty milknie i wycofuje się z sytuacji społecznych, w których dotąd chętnie brał udział. Takie zachowanie może bowiem wiązać się z jakąś trudną sytuacją, w której znalazło się dziecko:, przeprowadzka, konflikty w domu, narodziny małego braciszka, choroba w rodzinie. Małe dziecko nie ma jeszcze wypracowanych strategii radzenia sobie z sytuacją stresową, nie potrafi o niej rozmawiać, zdefiniować jej ani zrozumieć. Jest więc zagubione w swoich uczuciach i przestraszone. A reakcja na sytuację stresową może przybierać dwie formy: 

• buntu, prowadzącego zazwyczaj do kary, 
• uległości, która może się wiązać z utratą poczucia autonomii.

Niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z sytuacją, w której grzeczny przedszkolak jest nieposłuszny w domu, czy odwrotnie, warto poszukać przyczyn takich zachowań. Najlepiej zaprosić do dialogu rodziców, którzy mogą nam dostarczyć wielu cennych informacji.

Jeżeli dziecko jest nieposłuszne w domu, a grzeczne w przedszkolu

Jeśli zaś rodzice narzekają na zachowanie dziecka w domu, a i my sami zaobserwujemy, że maluchowi „rosną rogi” z chwilą wejścia mamy na teren przedszkola, to zastanówmy się, czy jego zachowanie nie wynika z:

• potrzeby przestrzegania i dostosowania się do reguł społecznych panujących w nowym miejscu, aby zyskać aprobatę innych,
• potrzeby podporządkowania się autorytetowi nauczyciela,
• strachu przed karą,
• potrzeby zyskania aprobaty rówieśników, którzy stosują się do wymogów sytuacji społecznej,
• niskiej samooceny dziecka, które będzie obawiało się odrzucenia przez rówieśników lub kary ze strony nauczyciela,
• nieadekwatnych oczekiwań w stosunku do dziecka, którym nie będzie potrafiło sprostać, co może prowadzić do nieustannej obawy przed porażką,
• wycofania się w reakcji na sytuację stresową,
• potrzeby odreagowania napięć związanych z pobytem w przedszkolu,
• nadmiernej pobłażliwości ze strony rodziców i braku konsekwencji w stosowaniu kar i nagród.

Jeżeli dziecko jest spokojne w domu, a w przedszkolu rozrabia

Jeśli z opisu rodziców wynika, że dziecko w domu zachowuje się jak aniołek, a dopiero w przedszkolu rosną mu różki, to warto przyjrzeć się przyczynom takiego zachowania. Może ono wiązać się z:

• potrzebą podkreślenia swojej indywidualności,
• walką o uwagę nauczyciela, która w sytuacji przedszkolnej jest podzielona pomiędzy wiele dzieci, a nie skupiona na jednostce, tak jak to się dzieje w domu,
• nieumiejętnością radzenia sobie z nową, nieprzewidywalną sytuacją społeczną, jaką jest: pójście do przedszkola, konfrontacja z rówieśnikami i potrzeba sprostania wymaganiom nauczyciela,
• chęcią popisania się przed rówieśnikami i zdobycia ich akceptacji,
• problemami ze zdobyciem uznania kolegów i zachowaniami nonkonformistycznymi, wynikającymi z chęci dokuczenia im w odwecie za ich postępowanie,
• przeciążeniem sensorycznym związanym z tym, że w przedszkolu zazwyczaj bardzo dużo się dzieje, dzieci uczestniczą w szeregu aktywności wymagających od nich zaangażowania i skupienia, doświadczają wielu nowych wrażeń zmysłowych, a dodatkowo poziom hałasu jest dużo wyższy niż w domowym zaciszu,
• trudną sytuacją domową, np. kłótnią rodziców, śmiercią bliskiej osoby czy pojawieniem się nowego członka rodziny, który odebrał dziecku uwagę rodziców.

Co robić, gdy zauważymy takie różnice w zachowaniu:

• zaprosić rodziców na rozmowę i wyjaśnić im przyczyny swojego zaniepokojenia,
• zorientować się w sytuacji rodzinnej dziecka, która mogłaby wpływać na jego zachowanie, pamiętając, iż taka rozmowa może dotyczyć tematów trudnych i niewygodnych dla rodzica i będzie od nas wymagać dużej delikatności i dyplomacji,
• przedstawić możliwe przyczyny różnic w zachowaniu i poznać opinię rodziców na ten temat,
• zachęcić ich do ustalenia wspólnego frontu działania i konsekwentnego wyznaczania i przestrzegania zasad,
• czujnie obserwować dziecko i reagować na nagłe zmiany w jego zachowaniu, rozmawiając o emocjach i sposobach radzenia sobie z nimi,
• stosować spójny system kar i nagród,
• budować samoocenę dziecka, nagradzając jego wysiłki i chwaląc zaangażowanie,
• stworzyć dziecku przestrzeń do odreagowania, zapewniając „cichy kąt” tym maluchom, które potrzebują chwili spokoju i wyciszenia po dniu pełnym wrażeń, czy też dać się „wybiegać” tym przedszkolakom, które reagują pobudzeniem i nadmierną ruchliwością,
• wspierać proces socjalizacji z rówieśnikami wyznaczając zadania wymagające współpracy (np. wspólne przygotowywanie sałatki albo wspólne prace plastyczne),
• wyjaśniać dzieciom nadchodzące zmiany, np. zmianę sali czy dołączenie do grupy nowej osoby, tak aby mogły przygotować się na nową sytuację,
• budować atmosferę szacunku i bezpieczeństwa, tak aby każde dziecko miało odwagę podejmować wyzwania i zabierać głos, a jednocześnie potrafiło wysłuchać i uszanować opinię innych.

Przede wszystkim jednak, powinniśmy pamiętać, iż dom i przedszkole to dwie różne przestrzenie społeczne, a więc odmienne sposoby reagowania na nie powinny być dla nas naturalne i oczekiwane. Bo przecież czy my sami nie dajemy sobie w domu więcej luzu i nie zmniejszamy wymagań wobec siebie, podczas gdy w pracy jesteśmy czujni i sprężeni? 

Czy w pracy nie odpoczywamy od oczekiwań domowników, a w domu – od obowiązków służbowych? Pozwólmy więc także dziecku odreagować i odpocząć:  w domu – od przedszkola, a w przedszkolu – od domu.

Ulotka dla rodziców: Rodzicu!

Czy obserwujesz z niepokojem, jak Twój maluch w domu szaleje i nie słucha Twoich poleceń, zaś pani w przedszkolu nie może wyjść z podziwu nad tym, jak pięknie i z zaangażowaniem wykonuje każde jej polecenie? Czy w domu walczy z bratem i kłóci się o każdą pożyczoną rzecz, a w przedszkolu chętnie dzieli się swoimi zabawkami i jest towarzyski i koleżeński?

A może wręcz odwrotnie: zaskakują Cię komentarze wychowawczyni, która skarży się na to, że Twoje dziecko rozrabia, nie słucha, a nawet bije inne dzieci? A przecież w domu jest takie ciche, spokojne i zdyscyplinowane… 

Jeżeli dziwią i martwią Cię takie różnice w zachowaniu Twojego dziecka, to spróbuj, najlepiej wraz z wychowawcą w przedszkolu, poszukać przyczyn takiej sytuacji i możliwych rozwiązań.

• Zorientuj się w wymaganiach przedszkola i sprawdź, czy są adekwatne dla Twojego dziecka
• Przedyskutuj je z nauczycielką, jeżeli budzą Twoje zastrzeżenia bądź wątpliwości
• Spróbujcie wspólnie ustalić system kar i nagród; bądźcie konsekwentni w ich stosowaniu
• Buduj u dziecka autorytet nauczyciela, aby stosowało się do zasad panujących w grupie przedszkolnej
• Uświadom malucha, iż pewne zachowania niosą określone konsekwencje i np. za uderzenie kolegi lub odebranie mu zabawki może spodziewać się kary, zaś za pomoc koleżance w sprzątaniu może oczekiwać pochwały
• Ucz dziecko szacunku dla innych dzieci, aby potrafiło słuchać, dzielić się i współpracować i aby konfrontacja z nimi nie rodziła napięć i konfliktów
• Wprowadzaj w domu zasady i konsekwentnie ich przestrzegaj, np. codziennego mycia zębów, mówienia „dzień dobry” sąsiadom, sprzątania po zabawie itp.
• Buduj samodzielność dziecka, aby nie bało się zmierzyć z nową sytuacją i wierzyło w swój sukces; nie wyręczaj go we wszystkim 
• Buduj samoocenę dziecka, nagradzając jego kreatywność i zaangażowanie, chwal sukcesy, ucz, jak dzielnie znosić porażki i raz jeszcze stawiać czoła wyzwaniu
• Twórz w domu atmosferę ufności i bezpieczeństwa, aby Twoje dziecko miało niegasnące poczucie wsparcia i wiedziało, że może liczyć na Ciebie nawet wtedy, gdy Ty jesteś w pracy, a ono w przedszkolu
• Wspieraj proces socjalizacji, uczestnicząc w przyjęciach i spotkaniach z jego rówieśnikami
• Staraj się nie obarczać dziecka „dorosłymi” problemami; rozwiązuj je bez jego udziału, aby nie musiało stawiać czoło sytuacji, która przerasta jego możliwości zrozumienia i radzenia sobie z nią
• Obserwuj pilnie swoje dziecko, abyś wiedział, jakie sytuacje wywołują jego niepokój i jaka jest jego reakcja na stres
• Podziel się tą wiedzą z wychowawczynią w przedszkolu, abyście wspólnie pracowali nad zachowaniem dziecka
• Pozwól dziecku w domu odreagować napięcia związane z pobytem w przedszkolu, wyżalić się na kolegów, opowiedzieć o problemach 

Pamiętaj, że dom to przestrzeń, w której dziecko powinno czuć się bezpiecznie i komfortowo. To w nim bowiem odpoczywa i rośnie w siłę potrzebną do podboju świata. Staraj się więc, aby dom był dla dziecka miejscem, do którego zawsze będzie chciało wracać!