Praca z dzieckiem zdolnym w przedszkolu

Cechy i potrzeby dziecka zdolnego

Szczególne zdolności dziecka możemy zidentyfikować za pomocą obserwacji, w której zwracamy uwagę na jego zachowanie oraz cechy jego osobowości: 
■     w sferze umysłowej:
–    szybko zapamiętuje nowe rzeczy, ma dobrą pamięć,
–    rozumie polecenia i zadania,
–    jest zainteresowane otaczającym światem, zadaje bardzo dużo pytań,
–    jest ciekawe, pragnie poznać przyczyny danego zjawiska,
–    ma rozległą wiedzę, posiada dużo wiadomości na określony temat,
–    umysłowe zadania wykonuje z przyjemnością,
–    potrafi przez dłuższy czas skupić uwagę na wykonywanym zadaniu,
–    wyróżnia je bystrość obserwacji i spostrzegawczość,
–    ma ciekawe pomysły oraz bogatą wyobraźnię,
–    zna bardzo dużo słów, poprawnie posługuje się językiem,
–    lubi wymyślać nowe zabawy i opowiadania,
–    ma wiele pomysłów i rozwiązań problemów,
–    swoje prace wykonuje bardzo dokładnie,
■     w sferze społecznej:
–    woli pracować samodzielnie,
–    szybciej niż jego rówieśnicy nawiązuje kontakty z innymi,
–    wykazuje zdolności przywódcze,
–    jest samodzielne,
■     w sferze fizycznej:
–    jest aktywne w czasie zajęć, 
–    ma dobrą koordynację ruchową,
■     w sferze emocjonalnej:
–    wyraża swoje myśli i emocje w różnej formie, np. niewerbalnej, plastycznej,
–    bywa niegrzeczne w chwilach znudzenia lub sfrustrowania,
–    jest niecierpliwe, gdy inne dzieci wykonują powierzone zadania wolniej,
–    jest wrażliwe na swoje i cudze uczucia,
–    wykazuje emocjonalną głębię i intensywność uczuć i zachowań.

Zaspokajanie potrzeb dziecka zdolnego 

Dzieci, u których rozwinęła się potrzeba poznawcza, są ciekawe, poszukują możliwości wzbogacania wiedzy i umiejętności w sposób aktywny (analizowanie, eksperymentowanie, samodzielne działanie). Ważną rolę w zaspokajaniu potrzeb dziecka zdolnego pełni nauczyciel i rodzice. Ich zadaniem jest organizowanie dzieciom zabaw i zajęć pobudzających ich naturalną ciekawość świata i dawanie im możliwości samodzielnego doświadczenia. Pomocne w tym przypadku może być:

• dostosowanie tempa pracy i przekazywania wiedzy do możliwości dziecka,
• stwarzanie sytuacji do twórczego i samodzielnego rozwiązywania problemów,
• motywowanie do samodzielnej pracy,
• zachęcanie dziecka i rodziców do korzystania z różnego rodzaju zajęć poza przedszkolem (plastycznych, muzycznych, sportowych),
• udział w różnego rodzaju konkursach, występach itp.

W przypadku zaspokojenia potrzeb emocjonalnych chodzi o prawidłowy rozwój emocjonalny dziecka zdolnego, czyli wykształcenie się u dzieci umiejętności:

• czekania na nagrodę,
• podporządkowania się normom grupowym,
• adekwatnego reagowania na określone sytuacje,
• współdziałania w grupie,
• współodczuwania stanów emocjonalnych innych osób oraz chęć pomocy innym,
• radzenie sobie z przeżywanym stresem i negatywnymi emocjami.

Potrzeby społeczne przejawiają się przede wszystkim w chęci przynależności do określonej grupy. Dzieci zdolne niekiedy czują się „inne” i wyobcowane z grupy. Niekiedy odtrącenie z grupy może wpływać destrukcyjnie na dziecko zdolne2. Zrozumienie potrzeb dziecka zdolnego wymaga uwzględnienia jego intelektualnych i pozaintelektualnych cech osobowości3.

Propozycje metod pracy z dzieckiem zdolnym

Zasadniczą rolę w pracy z dzieckiem zdolnym odgrywa nauczyciel, który przy wykorzystaniu odpowiednich metod pomaga dziecku w rozwoju jego uzdolnień. Według wyników badań dobiera on metody pracy adekwatnie do zainteresowań dziecka, są one zróżnicowane, zarówno pod względem jakościowym, jak i częstości ich stosowania. Dla dzieci, które już w wieku przedszkolnym przejawiają umiejętność rozpoznawania liter oraz wyrażają chęć nauki czytania i pisania, pomocne będą:

• Metoda Bronisława Rocławskiego – opiera się ona na zabawie. Jest to szczególnie ważne w przedszkolu, gdzie nauka w dużej mierze odbywa się poprzez zabawę.  Początkowo dziecko poznaje bardzo dokładnie litery alfabetu. Gdy je opanuje, przechodzi następnie do łączenia poznanych liter w sylaby. Z nauką czytania w tej metodzie prowadzi się jednocześnie naukę pisania, w początkowym okresie bez liniatury4. Nauczyciel musi bardzo dokładnie przygotować warsztat pracy oraz zapoznać dziecko z zasadami pracy.
• Metoda Ireny Majchrzak – punktem wyjścia jest kontakt z własnym imieniem jako pierwszym napisanym słowem. Pomaga dziecku zrozumieć, że ono samo może być napisane i przeczytane3. Według autorki, naukę czytania należy podzielić na trzy etapy: inicjacji, tak zwane targi liter oraz nazywanie świata. Naukę czytania tą metodą można rozpocząć już w 3. r. ż. dziecka,
• Metoda Glenna Domana – podstawą w niej jest cały wyraz napisany na planszy, który jest pokazywany dziecku. Taki wyraz jest bodźcem wzrokowo-słuchowym. Dziecko posiadające zadatki zdolności językowych nie tylko poznaje litery, ale również kształtuje umiejętności słuchowe oraz spostrzegawczość. 
•  Od piosenki do literki to metoda Marty Bogdanowicz, która dzięki systemowi określonych ćwiczeń oddziałuje na motorykę i percepcję dziecka. W tej metodzie należy zwrócić szczególną uwagę na trzy jej najważniejsze elementy: wzrokowy, słuchowy oraz motoryczny. Metoda kształci także zdolność rozumowania i operowania symbolami abstrakcyjnymi. Ćwiczenia można podzielić na: ruchowe, ruchowo-słuchowe oraz ruchowo-słuchowo-wzrokowe. Zajęcia prowadzone tą metodą składają się z następujących części: zajęcia wprowadzające, zajęcia właściwe oraz zajęcia końcowe.
   

Dziecko zdolne – inne metody wsparcia

Wśród innych metod pomocnych dla nauczycieli pracujących z dzieckiem zdolnym, można wskazać:

• Metodę projektu – w której dziecko bądź grupa dzieci prowadzą pogłębione badania na ważny z ich punktu widzenia temat, odnoszący się do ich życiowych doświadczeń. Metoda ma na celu zaspokojenie potrzeb dziecka, w tym także potrzeb poznawczych5. Niezwykłym plusem jest tu fakt, że to dziecko wybiera obszar swoich badań. Ważną rolę odgrywa nauczyciel, który powinien odpowiednio ukierunkować dziecko, tak aby jego działania pogłębiały posiadane zdolności podopiecznego. 
• Metoda projektowania okazji edukacyjnej polegająca na gromadzeniu doświadczeń przez dziecko za pomocą czynnego kontaktu z jego najbliższym otoczeniem społecznych i fizycznym6. Nauczyciel stosujący ją musi mieć na uwadze pięć podstawowych elementów, aby osiągnąć zamierzony efekt: przedmiot odkrycia dziecka – czyli to, co ma być celem naszego odkrycia, punkt wyjścia – a więc, zaciekawienie dzieci, skupienie ich uwagi, zadania – samo dziecko wybiera sobie określoną sytuację oraz warunki materialne – gdzie i kiedy chce przeprowadzić daną sytuację, co będzie nam potrzebne. 
• Metoda opierającą się głównie na zabawie to Pedagogika Zabawy „Klanza”. Metoda ta angażuje dziecko emocjonalnie, pobudzając je do twórczego działania, a poprzez to – wykorzystując wszystkie działania twórcze drzemiące w dziecku. Zawiera ona kilka rodzajów zabaw mających do spełnienia określony cel: zabawy integracyjne, zabawy nastawione na poznanie odczuć i samopoczucia, zabawy wyrabiające poczucie własnej wartości, zabawy kształtujące postawy twórcze poprzez działanie plastyczne i ruchowe, zabawy zbliżone do dydaktycznych, zabawy polegające na odgrywaniu ról, zabawy ułatwiające samoocenę.
• Dla dzieci, które już w wieku przedszkolnym pięknie śpiewają pomocna w rozwoju ich uzdolnień będzie metoda Carla Orffa. Jest to inaczej metoda wychowania muzycznego i służy rozwojowi osobowości dziecka. Dzięki niej przedszkolak w atrakcyjny sposób przyswaja sobie wiedzę i ją zatrzymuje. Opiera się ona na swobodnej ekspresji dziecka oraz jego inwencji twórczej. Dzięki niej kształci się u dziecka wiele umiejętności, m.in. pamięć, poczucie rytmu, koordynację wzrokowo-ruchową.

Musimy pamiętać, że praca z dzieckiem zdolnym powinna być systematyczna i dostosowana do indywidualnych potrzeb malucha. Tylko wtedy sprzyja ona rozwojowi zdolności, jakie tkwią w dziecku.

Propozycje ćwiczeń i zabaw z dzieckiem zdolnym

Nauczyciel pracujący z dzieckiem zdolnym musi znać ogromny wachlarz zabaw, które może wykorzystać na zajęciach. Poniżej kilka ciekawych zabaw, które mogą być przydatne w pracy z maluchem wykazującym szczególne zadatki zdolności.

Zdolności językowe i intelektualne

•  „Stwórz sam” – nauczyciel podaje dziecku krótki, dwu-, trzywyrazowy tytuł. Zadaniem dziecka jest stworzenie własnego opowiadania, które będzie rozwinięciem tytułu. 
• „A może inaczej” – zadaniem dziecka jest stworzenie innego zakończenia bajek, które są mu dobrze znane. Najpierw nauczyciel czyta dzieciom wybraną bajkę, a następnie prosi, aby zmienili jej zakończenie. 
•  „Zgaduj zgadula” – rozwiązywanie przez dziecko zagadek, łamigłówek i rebusów wcześniej przygotowanych przez nauczyciela.

Należy pamiętać o tym, aby dostosować zagadki, łamigłówki oraz rebusy do potrzeb dziecka zdolnego. 

Ponadto należy:

• umożliwić dziecku korzystanie z encyklopedii, książek popularnonaukowych oraz słowników,
• pozwolić maluchowi samodzielnie czytać książki w czasie wolnym lub na zajęciach dla całej grupy, jeśli wyraża takie chęci.

Zdolności muzyczne

Aby zdolności muzyczne dziecka podążały w dobrym kierunku, warto zadbać o:

• spotkanie ze znanymi i cenionymi muzykami,
• zorganizowanie chórku przedszkolnego,
• samodzielne tworzenie przez dziecko melodii do krótkich tekstów,
• zorganizowanie grupy tanecznej w przedszkolu,
• samodzielne tworzenie przez dziecko instrumentów z różnych niepotrzebnych przedmiotów, np. z butelki po napoju można zrobić marakas lub grzechotkę poprzez napełnienie jej ryżem, a następnie – udekorowanie.

Zdolności plastyczne

Dla pełnego rozwoju zadatków plastycznych dziecko powinno mieć zapewnioną możliwość dostępu do różnych tworzyw. Stopniowe pogłębianie wiedzy dziecka na temat technik malarskich, różnych podkładów czy materiałów pogłębia jego umiejętność kreowania i tworzenia nowych rzeczy. Tak więc w rozwoju zdolności plastycznych dziecka szczególne znaczenie mają:

• umożliwienie dziecku korzystania z różnych środków plastycznych, takich jak: farby, pastele, kredki, węgiel, masa solna i papierowa, gips itd.,
• umożliwienie malowania na różnych podłożach, nie tylko kartonowych, ale także na gipsie, szkle czy płótnie,
• tworzenie przez dziecko albumów z wykonanych przez siebie prac,
• tworzenie przez dziecko witraży, drzew genealogicznych,
• podejmowanie z dzieckiem prób rzeźbienia w gipsie.

Zdolności matematyczne

Rozwijanie zdolności matematycznych dziecka w wieku przedszkolnym to szczególne zadanie dla nauczyciela. Liczby nie są zagadnieniem prostym dla dziecka. Dlatego nauczyciel powinien bardzo ostrożnie wprowadzać nowe, nieznane dotąd dziecku rzeczy. 
W pracy z dzieckiem uzdolnionym matematycznie nauczyciel może wykorzystać proste, a zarazem bogate ćwiczenia:

• wykonywanie rożnych figur geometrycznych z kartonów.
• „Zgadnij co, zgadnij ile” – stworzenie planszy gry z prostymi zadaniami matematycznymi; dziecko wraz z nauczycielem gra na przygotowanej przez niego planszy z co najmniej dwoma torami. Znajdują się na nich tak zwane „pułapki” z ukrytymi zagadkami matematycznymi (dostosowanymi do umiejętności i potrzeb dziecka zdolnego). Potrzebne przybory: pionki, kostka, karty z zagadkami, plansza. 
• „Zakupy” – zabawa mająca na celu zapoznanie dziecka z wartością pieniądza; gra planszowa z różnymi artykułami, które można kupić; nauczyciel w grze jest sprzedawcą, dziecko zaś – kupującym; cena każdego produktu na planszy jest zakryta; dziecko samo ustala, ile może zapłacić za dany produkt; po ustaleniu ceny nauczyciel odkrywa cenę na planszy, a dziecko szacuje, czy podana przez nie cena jest większa czy mniejsza od zamieszonej na planszy; następnie płaci za kupiony produkt; dzieki temu ćwiczeniu dziecko nie tylko poznaje wartość pieniądza, ale także uczy się różnicować w zakresie: większy – mniejszy; nauczyciel musi pamiętać, aby ceny produktów były adekwatne do umiejętności dziecka; potrzebne przybory: plansza, pieniądze, karteczki,
• wspólne tworzenie z dzieckiem zegara tarczowego, a następnie określanie godzin i różnych odstępów czasowych wraz z ich rozumieniem i odczuwaniem, np. „co możesz zrobić w 5 minut, w 30 minut, w 2 godziny”. Wszystkie propozycje ćwiczeń i zabaw są możliwe do samodzielnego przygotowania i przeprowadzenia. Służą nie tylko rozwojowi zdolności dziecka w wieku przedszkolnym, ale również stanowią źródło świetnej zabawy. Dzięki takim ćwiczeniom praca i nauka nie będzie dla dziecka tylko przyswajaniem wiadomości, lecz miło spędzonym czasem.