Przedszkolne zabawy
Zabawy tematyczne, zwane również zabawami naśladowczymi, twórczymi, fikcyjnymi lub zabawami w role, uważa się za swoistą formę działań dziecka, w której za pomocą zabawy wprowadza ono w czyn swoje obserwacje, gromadzoną o świecie wiedzę, przeżycia i doświadczenia. Z tego względu można je uważać za pewien wyraz wewnętrznej potrzeby naśladowania tego, co dziecko dostrzega w swoim najbliższym środowisku. Z kolei zabawa dydaktyczna bądź też poznawcza jest, najogólniej, zabawą przebiegającą według wzoru opracowanego przez osobę dorosłą, której celem jest rozwiązanie przez dziecko jakiegoś zadania. Stąd też zabawy te wymagają od najmłodszych pewnego wysiłku intelektualnego. Mogą one opierać się na dokonywaniu porównań lub rozpoznawaniu (np. domino, loteryjka), rozumowaniu (warcaby), kojarzeniu w oparciu o dźwięki (dobór rytmów), wyobraźni twórczej (wymyślanie narracji w rysunku) lub domysłach i pomysłowości (zagadki). Stąd też ich celem jest osiąganie przez dzieci zamierzonych rezultatów, a tym samym rozwój ich procesów poznawczych poprzez to, że dają one dziecku okazję do konstruowania swojej wiedzy, wykorzystywania jej oraz podejmowania próby rozumienia i dociekania.
POLECAMY
Odmianą zabawy dydaktycznej jest też gra dydaktyczna, czyli pewien rodzaj gry podporządkowanej jakiemuś celowi dydaktycznemu. Gra realizuje funkcję kształcenia w celowo zaaranżowanej sytuacji, w której dzieci uczą się i współzawodniczą ze sobą według określonych reguł. Istota gier dydaktycznych spoczywa zatem na elemencie współzawodnictwa oraz chęci wygrania gry. Podstawowe cechy gier dydaktycznych to obecność celu dydaktycznego, postać działania zabawowego oraz obecność zestawu reguł wyrażonych w specyficznym i przekazanym dzieciom regulaminie. Ich fundamentalną cechą jest również pewien odgórny, zaproponowany przez nauczyciela sposób aktywności dziecka, która nie jest tutaj wynikiem spontanicznych działań przedszkolaka. Warto zaznaczyć, że jakkolwiek zabawa dydaktyczna i gra dydaktyczna to terminy bliskoznaczne, to jednak zakres pojęciowy zabawy dydaktycznej jest szerszy, gdyż każda gra dydaktyczna jest zabawą, ale już nie każda zabawa jest grą. Jeśli zabawa posiada określone reguły i element współzawodnictwa, określający wygranych i przegranych, wówczas staje się grą dydaktyczną.
| Rodzaj zabaw | Przykłady |
| Zabawy i gry rozwijające percepcję wzrokową | Zabawy kształcące spostrzeganie barw Przykład: Powiedz, kto ma taką szarfę Zabawa wymaga szarf w dwóch kolorach (np. w kolorze czerwonym i niebieskim) dla równej liczby uczestników podzielonych na dwie grupy. Nauczyciel krótko tłumaczy dzieciom, na czym polega zabawa, i rozdaje szarfy. Na hasło „Odszukaj kolegę/koleżankę mającą kolor twojej szarfy” dzieci szybko dobierają się w pary i podają sobie ręce. W bardziej skomplikowanych wariantach można wprowadzić większą liczbę kolorów szarf. Zabawy kształcące spostrzeganie kształtów Przykład: Pomóż Kopciuszkowi Zabawa wymaga rekwizytów w postaci woreczków dla każdego uczestnika zabawy, w których znajduje się jednakowa liczba różnych ziaren, różniących się kształtem (np. ziarna grochu, fasoli, kawy itp.). Potrzebne są również dwa pojemniki. Nauczyciel opowiada dzieciom początek baśni o Kopciuszku i informuje ich o zadaniu, jakie macocha poleciła wykonać głównej bohaterce. Nauczyciel wyjaśnia dzieciom, że Kopciuszek nie zdąży oddzielić grochu od fasoli, a następnie pyta dzieci, czy chcą mu pomóc. Jeśli dzieci wyrażają taką chęć, wówczas wychowawca rozdaje dzieciom woreczki, wyjaśniając, w jaki sposób należy sortować ziarenka. Po zakończeniu pracy chwali dzieci i dziękuje w imieniu Kopciuszka, że w ten sposób Kopciuszek ma możliwość udania się na bal. Ważnym warunkiem jest jednak to, aby liczba ziaren i ich gatunki były dobrane do możliwości dzieci. |
| Zabawy i gry rozwijające percepcję słuchową | Zabawy i gry kształtujące umiejętność rozpoznawania dźwięków Przykład I: Gdzie jest ukryty zegarek? Potrzebny jest głośny budzik. W czasie nieobecności dzieci w sali przedszkolnej wychowawca ukrywa dzwoniący budzik. Dziecko, które jako pierwsze wskaże miejsce ukrycia budzika, otrzymuje przywilej ponownego schowania budzika. Zamiast budzika jako rekwizyt może zostać zastosowane grające radio bądź też dzieci mogą zgadywać, do których drzwi ktoś puka. Przykład II: Jakie zwierzątko przyszło do nas? Potrzebne są rysunki zwierząt domowych. Nauczyciel prowadzący pokazuje dzieciom obrazki ze zwierzętami i sprawdza, czy dzieci potrafią rozpoznać je oraz naśladować ich głosy. Po schowaniu obrazków wydaje dźwięki pokazanych na nich zwierząt, natomiast zadaniem dzieci jest odgadnąć, jakie to zwierzę. Później jedno dziecko opuszcza salę, a po powrocie naśladuje zwierzę, które nauczyciel podpowiedział mu, kiedy jeszcze przebywało za drzwiami. Pozostałe dzieci odgadują, co to za zwierzę, a potem wspólnie je naśladują. Zabawy i gry ćwiczące słuch fonematyczny Przykład I: Ciuciubabka Potrzebna jest opaska do przewiązania oczu. Nauczyciel prowadzący zabawę dzieli jej uczestników na kilka grup, po czym każda z nich otrzymuje głoskę, która będzie przez nią powtarzana. Zabawa rozpoczyna się po kilku powtórzeniach głoski. Jedno dziecko zostaje wybrane do roli „ciuciubabki”. Od tej pory musi ono złapać kogoś z grupy, kto powtarza poszukiwaną przez „ciuciubabkę” głoskę (tę ustala z góry nauczyciel). Dziecko, które zostaje złapane, zostaje nową ciuciubabką i zabawa zaczyna się na nowo. Przykład II: Sklep Wymagane do zabawy są pomoce, znajdujące się w wyposażeniu sali przedszkolnej. Po zapoznaniu dzieci z tematem zabawy, rozpoznaniu przez nie przedmiotów potrzebnych do zabawy oraz rozdzieleniu pomiędzy dziećmi ról sprzedających i kupujących, prowadzący wychowawca wyjaśnia, że zabawa polega na kupowaniu tylko i wyłącznie przedmiotów „zaczynających się na głoskę...”. Od tej pory dzieci wyszukują i kupują takie przedmioty. |
| Zabawy i gry rozwijające percepcję dotykową | Przykład: Tętno Potrzebny do zabawy jest stoper. Zadaniem dziecka jest wyczuwanie tętna i liczenie uderzeń na przestrzeni określonego czasu, zarówno u siebie, a następnie u kolegi/koleżanki. |
| Zabawy i gry rozwijające wrażliwość węchową i smakową | Przykład: Znawca smaków i zapachów Wymagany do zabawy jest zestaw do rozpoznawania smaków, w skład którego wchodzić mogą owoce, soki, chleb, a także zestaw do rozpoznawania zapachów (perfumy, przyprawy, kwiaty o silnym zapachu, warzywa o charakterystycznym zapachu). Do tego potrzebna jest opaska do zawiązania oczu. Nauczyciel zapoznaje dzieci z tymi zestawami smaków i zapachów, a następnie dzieli dzieci na dwie grupy. Jedna grupa będzie podawać zestawy, druga zaś próbować i rozpoznawać. |
| Zabawy i gry rozwijające wyobraźnię | Przykład I: Wycieczka do lasu Zabawa nie wymaga żadnych dodatkowych, pomocniczych rekwizytów. Dzieci angażują się w aktywne uczestnictwo w sytuacji zaaranżowanej przez nauczyciela – wycieczkę. Nauczyciel opowiada o przeszkodach mijanych przez dzieci (wysoka trawa, strumyk, śpiący niedźwiedź, wąska kładka), które są trudne do ominięcia. Dzieci są jednocześnie aktywizowane do udzielania sobie wzajemnej pomocy. Przykład II: Kwiatki Potrzebne są przyniesione ze spaceru kwiaty. Po obejrzeniu kwiatów nauczyciel podaje temat zabawy (np. „dzisiaj zamieniamy się w kwiatki rosnące na łące”). Siedzącym w kole dzieciom nauczyciel snuje opowieść, którą ilustruje gestami i ruchem (np. „po deszczu i wyjściu słoneczka kwiatki zaczynają powoli rosnąć” – dzieci wstają; „kwiatki rozchylają płatki i unoszą główki w stronę słońca” – dzieci unoszą ręce w górę; „słońce powoli kładzie się do snu i kwiatki również szykują się do snu” – dzieci kulą się). Zamiast wyobrażenia kwiatków można także skorzystać z innych obiektów – dzieci mogą utożsamić się ze zwierzątkami, samochodami itp. |
| Zabawy i gry usprawniające uwagę | Przykład: Kto znajdzie więcej szczegółów w ciągu 2 minut? Do zabawy wymagany jest budzik lub stoper. Nauczyciel razem z dziećmi ustala teren poszukiwań, którym może być widok z okna, ilustracja lub wnętrze pokoju, po czym ustawia stoper. Zadaniem każdego dziecka jest wskazanie jak największej liczby dostrzeżonych szczegółów w ograniczonym czasie. Wygrywa to dziecko, które wskaże jak najwięcej takich elementów. |
| Zabawy i gry usprawniające pamięć | Przykład I: Szybko zapamiętaj Pomocne są małe przedmioty, typu: chusteczka, kreda, gumka, ołówek, spinacz itp. Nauczyciel układa na stoliku kilka przedmiotów i zakrywa je chusteczką. Dzieci stoją blisko stolika w ten sposób, aby mogły dobrze zobaczyć wszystkie przedmioty. Nauczyciel odsłania je na chwilę, aby uczniowie mogli się im przyjrzeć. Po chwili znów je zasłania, a zadaniem dzieci jest wymienienie jak największej liczby zapamiętanych obiektów. Zwycięzcą jest to dziecko, które zapamięta największą liczbę przedmiotów. Przykład II: Obserwatorzy Pomocna może być wskazówka do wskazywania. Nauczyciel wskazuje przedmioty w różnych miejscach sali przedszkolnej. Dzieci w skupieniu obserwują jego ruchy i starają się zapamiętać kolejność pokazywanych przedmiotów. Po chwili poproszone przez nauczyciela dziecko stara się wymienić kolejno wszystkie wskazane obiekty. Liczba wskazywanych przedmiotów powinna być zmieniana, w zależności od możliwości danego dziecka. |
Którą zabawę wybrać?
Wartość gier i zabaw dydaktycznych dla poznawczego aktywizowania dziecka wynika zasadniczo z tego, iż ułatwiają one zrozumienie niektórych procesów, czynią zdobyte wiadomości trwalszymi, zaciekawiają dzieci, co wzbudza w nich silniejszą motywację do poznawania świata. Ten rodzaj zabaw zalicza się powszechnie do skutecznych form intelektualnego aktywizowania w szczególności dzieci w wieku przedszkolnym, są one bowiem najbardziej spójne z właściwościami psychiki dziecka w tym wieku. W polskiej literaturze można wskazać przynajmniej kilka wartościowych prób dokładniejszego sklasyfikowania zabaw wspierających aktywność poznawczą dziecka. Jedną z takich klasyfikacji, która zyskała sporą popularność zarówno wśród teoretyków, jak i praktyków nauczania przedszkolnego i początkowego, jest klasyfikacja zaproponowana przez W. Hemmerling, która oparła ją na wyodrębnieniu trzech zasadniczych grup zadań dydaktyczno-wychowawczych. Autorka wyróżniła zadania:
- dotyczące sposobów werbalnego komunikowania się i kształtowania emocjonalnego stosunku do poznawanej rzeczywistości;
- ukierunkowane na poznawanie i rozumienie obiektów, faktów i zdarzeń występujących w środowisku społeczno-przyrodniczym dziecka;
- których celem jest kształtowanie orientacji w zakresie stosunków przestrzennych, czasowych i wielkościowych oraz umiejętności wykonywania zadań matematycznych.
- Pierwsza grupa zabaw to zabawy rozwijające umiejętności językowe i językoznawcze. Odgrywają one ogromną rolę we wspieraniu procesów nabywania umiejętności językowych przez dzieci. Zachęcają przedszkolaków do samodzielnych poszukiwań oraz zainteresowania słowem pisanym i czytanym. Sprzyjają ogólnemu rozwojowi myślenia i mowy dziecka, ich zaciekawieniu poznawczemu, zwłaszcza gdy rozmaite sposoby stymulowania dziecka za pomocą gier i zabaw językowych są silnie powiązane z jego emocjonalnym zaangażowaniem. Tworzenie sytuacji, w których treść tekstu wywołuje w dzieciach określone przeżycia, pozwala na uczenie odpowiedniego doboru słów i formułowania komunikatywnych wypowiedzi. Gry i zabawy językowe znacząco wpływają również na rozwijanie myślenia konkretno-wyobrażeniowego u dzieci, wyobraźni, porównań oraz spostrzeżeń. Procesy te są bardzo istotne w kontekście rozwijania u wychowanków dokładnej percepcji znaków graficznych, umieszczania myślenia w obrębie poprawnie skonstruowanych zdań, czy też rozróżniania samogłosek i spółgłosek. Takie zabawy i gry mogą być oparte na historyjkach obrazkowych, zastosowaniu różnych kontekstów społecznych, materiałów gotowych i przedmiotów codziennego użytku. Zalicza się tu także rozmaite wariacje układanek sylabowych, zabaw zgłoskowych, sklepiki i pociągi z literkami oraz metafory wizualne.
- Podstawą drugiej grupy zabaw, a zatem tych ułatwiających gromadzenie spostrzeżeń i wiadomości o różnych elementach środowiska przyrodniczego i społecznego, jest zasadniczo poznanie zmysłowe. Według W. Hemmerling „zastosowanie gier i zabaw dydaktycznych w edukacji środowiskowej sprzyja spostrzeganiu cech, właściwości różnych zjawisk i procesów, utrwalaniu nazw roślin i zwierząt, a także prawidłowości związanych z funkcjonowaniem organizmów w określonych ekosystemach”. Fundamentalną rolę w tego rodzaju zabawach odgrywają wycieczki, doświadczenia, obserwowanie otoczenia oraz ćwiczenia praktyczne. Zabawy tematyczne i dydaktyczne (np. loteryjki, rozsypanki, konkursy i quizy, zagadki i łamigłówki) zachęcają dzieci do klasyfikowania, analizowania, wyjaśniania i uogólniania tego, co spostrzegają i czego doświadczają, sprzyjając w ten sposób kształtowaniu pojęć.
- Trzecią grupę zabaw stanowią z kolei zabawy doskonalące orientację w stosunkach czasowych, przestrzennych i wielkościowych oraz ułatwiające utrwalanie pojęć i działań matematycznych. Są one ukierunkowane na takie cele poznawcze, jak: uruchamianie intuicyjnego rozumienia abstrakcyjnych pojęć matematycznych, ćwiczenie techniki rachunkowej w obrębie podstawowych działań matematycznych (dodawanie, odejmowanie). Do zabaw i gier tego rodzaju można zaliczyć m.in. te wykorzystujące różne zabawy polegające na porządkowaniu obiektów według określonej cechy oraz na porównywaniu pojemności, spostrzeganiu i odtwarzaniu regularności. Ponadto dużą rolę przypisuje się opowiadaniom, baśniom oraz zabawom wykorzystującym rytm, rym i ruch.
Innym praktycznie użytecznym podziałem zabaw i gier ukierunkowanych na aktywizowanie sfery poznawczej dziecka jest podział według poszczególnych funkcji poznawczych lub kognitywnych, które ulegają aktywizacji. Wyróżnia się tu zabawy i gry:
- Rozwijające percepcję wzrokową – do grupy tej zalicza się wszystkie gry i zabawy kształcące spostrzeganie kształtów (dobieranie, rozpoznawanie, proste klasyfikowanie) oraz barw (rozpoznawanie, nazywanie, dobieranie). Uwzględnia się tu również zabawy koordynujące percepcję wzrokowo-ruchową, takie jak: zabawy manipulacyjne, konstrukcyjne czy grafomotoryczne.
- Rozwijające percepcję słuchową – polegają na kształtowaniu sprawności słuchu u dziecka, dzięki czemu może ono lepiej odbierać i rozumieć dźwięki mowy oraz rozwijać myślenie słowno-pojęciowe. Funkcję tę spełniają wszystkie zabawy i gry rozwijające słuch fizjologiczny (umiejętność rozpoznawania dźwięków, m.in. ze względu na ich liczbę, wysokość, lokalizację itp.) oraz słuch fonematyczny (różnicowanie głosek, rozpoznawanie i wyodrębnianie głosek i sylab w wyrazie bądź słów w zdaniu, liczenie głosek, sylab i wyrazów, łączenie głosek i sylab w wyrazy bądź wyrazy w zdania).
- Rozwijające percepcję dotykową – rozwijają doznania dotykowe dziecka, uwrażliwiają i usprawniają zmysł dotyku, dzięki czemu dziecko może osiągać wyższą sprawność manipulowania przedmiotami, co jest bardzo ważne z punktu widzenia stymulowania procesów myślowych dziecka. Do grupy takich gier i zabaw zalicza się wszystkie te, których celem jest rozpoznawanie obiektów za pomocą dotyku i określanie ich poszczególnych cech w kategoriach: twardy – miękki, ciepły – zimny, lekki – ciężki.
- Rozwijające wrażliwość węchową i smakową – chociaż te funkcje kognitywne nie są kluczowe w obszarze spostrzeżeń i percepcji, to jednak informacje gromadzone za ich pomocą odgrywają dużą rolę w tworzeniu polisensorycznego obrazu postrzeganej rzeczywistości. Ich rozwijaniu i doskonaleniu służą wszystkie zabawy, których celem jest rozpoznawanie zapachów i smaków oraz określanie ich cech.
- Rozwijające wyobraźnię – są ukierunkowane na wzbudzanie twórczej aktywności dziecka oraz kształcenie umiejętności przewidywania.
- Usprawniające uwagę i pamięć – niektóre dzieci napotykają bardzo wiele trudności ze skupieniem uwagi. Brak bądź niedostateczne umiejętności w tym zakresie zasadniczo obniżają poznawczą aktywność dziecka i w rezultacie osłabiają procesy uczenia się. Szczególnie newralgicznym obszarem jest koncentracja uwagi, silnie korespondująca z pozostałymi funkcjami psychicznymi. Często przyczyną tych trudności jest bardzo niski stopień zainteresowania dziecka bodźcami zewnętrznymi, rozproszona uwaga, nadmierne koncentrowanie się na szczegółach i kłopoty w całościowym postrzeganiu bodźców (np. skupianie uwagi tylko na bodźcach wizualnych, z pominięciem bodźców dźwiękowych). Zabawy i gry ukierunkowane na usprawnianie uwagi i pamięci mogą stanowić tu niezwykle skuteczne narzędzie tego wsparcia. Ich zadaniem jest przede wszystkim kształcenie i rozwijanie uwagi dowolnej dziecka, bardziej kontrolowanego i zamierzonego zapamiętywania i przypominania. W rezultacie zabawy takie mogą silnie aktywizować dziecko intelektualnie oraz zachęcać i motywować w ten sposób do dalszego gromadzenia wiedzy i umiejętności, wzmacniając szczególnie jego poczucie sukcesu i kompetencji.
Zaprezentowana powyżej klasyfikacja daje dużo możliwości nauczycielom, otwierając przed nimi niezliczone możliwości konstruowania gier i zabaw dla dzieci w starszym wieku przedszkolnym. Aby rzucić nieco więcej światła, w jaki sposób takie gry i zabawy mogą być konstruowane i wykorzystywane w czasie zajęć, w zestawieniu zawartym w tabeli 1 zamieszczone zostały ich konkretne przykłady. Warto również podkreślić, że granica przebiegająca między tymi rodzajami zabaw jest płynna, podobnie jak silne są związki zachodzące między rozwojem rozmaitych funkcji kognitywnych.
Literatura:
- Bogdanowicz Z., Zabawy dydaktyczne dla przedszkoli, WSiP, Warszawa 1990.
- Hemmerling W., Zabawy w nauczaniu początkowym, WSiP, Warszawa 1990.
- Kozłowska E., Kurowska M., Kozyra A., Soból A., Zabawa i nauka w grupie, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2006.
- Łukasik L., Cyran T., Gry i zabawy dydaktyczne, „Życie Szkoły” 2002, nr 5.
- Kruszewski K. (red.), Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela. Podręcznik dla studentów kierunków nauczycielskich, PWN, Warszawa 1993.
- Muchacka B., Szwabowski S., Zadrąg M., Zabawy dydaktyczne w pracy z dziećmi sześcioletnimi, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1992.
- Okoń W., Zabawa a rzeczywistość, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 1995.
- Skupis-Rafalska A., Gry dydaktyczne w procesie nauczania, „Nowa Szkoła” 2006, nr 7.
- Sikorska I., Trening koncentracji: jak rozwijać uwagę i pamięć dziecka, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 2010.
- Wagner E., Patrzeć – słyszeć – czuć: zabawy rozwijające zmysły dzieci w wieku od 3 do 8 lat, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2002.
