Opóźniony rozwój mowy małego dziecka i dziecka w wieku przedszkolnym

ORM, czyli opóźnienie w nabywaniu umiejętności językowych

ORM – opóźniony rozwój mowy – to problemy w nabywaniu umiejętności językowych występujące u dzieci. Wśród trudności, jakie mogą się tu pojawić, można wymienić zaburzenia następujących aspektów sprawności językowej:

• brak rozumienia lub bardzo ograniczone rozumienie komunikatów werbalnych,
• zaburzenia w zakresie ekspresji językowej, gdy dzieci nie mówią lub nabywanie tej umiejętności jest znacznie opóźnione,
• zaburzenia artykulacji, 
• ubóstwo w zakresie nabywania słownictwa, 
• nieuwzględnianie w wypowiedziach zasad gramatyki.

W grupie dzieci w wieku przedszkolnym i młodszych ORM to zjawisko występujące coraz częściej, przy czym stosuje się pewne rozróżnienie:

• opóźniony rozwój mowy – dotyczy dzieci przed 3. r.ż.,
• opóźnienie rozwoju mowy – termin stosowany w przypadku dzieci po 3. r.ż. (G. Jastrzębowska).

Mitem jest funkcjonujące, szczególnie wśród rodziców, przekonanie, że gdy małe dziecko ma trudności w nabywaniu języka, to problemy te przejdą i mowa sama się rozwinie. Wielu rodziców sądzi, że w przedszkolu wśród innych dzieci ich maluch zacznie mówić i jego problemy z rozwojem mowy ustąpią. Z reguły jednak bez podjęcia terapii i odpowiedniej stymulacji tak się nie dzieje.

Warto też przestrzec rodziców przed funkcjonującym fałszywym przekonaniem, że mowa u chłopców rozwija się wolniej i niemówiący lub mało mówiący dwulatek czy trzylatek nie powinien budzić naszego niepokoju. Zawsze w takiej sytuacji należy się skonsultować z logopedą i podjąć działania diagnostyczne oraz terapeutyczne.

Zaburzenia pojawiające się w rozwoju języka znacząco wpływają na wszystkie sfery rozwojowe dziecka. Mogą prowadzić do zaburzeń w rozwoju społecznym, emocjonalnym, poznawczym i ruchowym; dziecko mające trudności w komunikacji może całkowicie się wycofać z podejmowania jakiejkolwiek aktywności i nawiązywania relacji z otoczeniem – dlatego terapię należy zacząć jak najszybciej. Grażyna Jastrzębowska wskazuje na związek pomiędzy zaburzeniami języka a zaburzeniami w przebiegu rozwoju psychicznego i fizycznego. Systematyczna terapia logopedyczna, realizowana pod okiem specjalisty – logopedy lub neurologopedy – oraz stymulacja rozwoju mowy, prowadzona w trakcie funkcjonowania dziecka w życiu codziennym przez rodziców w domu i nauczycieli w przedszkolu, daje dziecku możliwość osiągania istotnych postępów w terapii i wspomaga przebieg rozwoju psychofizycznego.

ORM może obejmować dwie grupy:

• dzieci, u których nie występują globalne czy parcjalne zaburzenia rozwojowe,
• dzieci z zburzeniami współwystępującymi wraz z opóźnionym rozwojem mowy, u których może występować wolniejsze tempo dojrzewania układu nerwowego.

Zaburzenia związane z opóźnieniami rozwoju mowy i języka określa się jako:

• SORM – samoistne opóźnienie rozwoju mowy, powstałe z różnorodnych przyczyno trudnej do ustalenia etiologii; niezwiązane z czynnikami anatomicznymi, neurologicznymi, upośledzeniem umysłowym; 
• NORM – niesamoistne opóźnienie rozwoju mowy, związane z współwystępującymi zaburzeniami rozwoju psychomotorycznego; może wynikać z braku stymulacji środowiskowej, upośledzenia umysłowego, zaburzeń słuchu, uszkodzeń o charakterze neurologicznym, uszkodzeń o charakterze obwodowym. Terapia w przypadku dziecka z NORM powinna być ściśle związana ze wszystkimi działaniami terapeutycznymi podejmowanymi przez innych specjalistów w stosunku do małego pacjenta.

Przyczyny opóźnienia rozwoju mowy

• uszkodzenia obwodowego aparatu mowy, np. wady narządów mowy: rozszczep wargi i/lub podniebienia, uszkodzenia mięśniowo-nerwowe, np. porażenia,
• uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego,
• zaburzenia rozumienia,
• zaburzenia motoryczne,
• ośrodkowe zaburzenia przetwarzania słuchowego,
• zaburzenia metabolizmu, np. fenyloketonuria,
• uszkodzenia narządu słuchu,
• uszkodzenia narządu wzroku, 
• upośledzenie umysłowe, 
• zaburzenia artykulacji, 
• logofobia, czyli lęk przed mówieniem, 
• autyzm,
• brak stymulacji ze strony środowiska,
• brak gotowości, motywacji do komunikacji.

Sygnały wskazujące na możliwość wystąpienia ORM i konieczność konsultacji z logopedą lub neurologopedą

• problemy ze ssaniem – gdy małe dziecko nie potrafi ssać lub ssie w nieprawidłowy sposób; 
• trudności z połykaniem, gryzieniem – gdy maluch nie potrafi odgryzać, gryźć i przeżuwać pokarmu, gdy obserwujemy trudności z połykaniem, gdy tym czynnościom towarzyszy krztuszenie się, przetrzymywanie pokarmu, wypluwanie go czy odmawianie przyjmowania jedzenia, gdy nie jest ono zmiksowane;
• problemy z piciem:

- gdy zbyt długo utrzymuje się picie z butelki ze smoczkiem (powinno się zakończyć między 12. a 15. miesiącem życia),
- gdy stosujemy picie z kubka niekapka – nie powinno się go używać, gdyż to utrwala niewłaściwy sposób picia i przedłuża           niemowlęcy sposób połykania (od 9. miesiąca życia uczymy malucha pić z kubeczka),

• trudności z oddychaniem, np. dziecko oddycha przez buzię i usta ma otwarte – świadczyć to może o nieprawidłowej budowie anatomicznej jamy ustnej i/lub nieprawidłowym napięciu mięśniowym w obrębie twarzy i jamy ustnej;
• trudności w komunikowaniu potrzeb, np. brak krzyku, zróżnicowanego płaczu sygnalizującego potrzeby u 2–3-miesięcznego dziecka;
• brak reakcji na mimikę u 4–5-miesięcznego malucha;
• brak reakcji na głos rodzica u 4–5-miesięcznego dziecka;
• brak gaworzenia u 6–7-miesięcznego dziecka;
• brak wskazywania palcem u 9-miesiecznego dziecka;
• brak rozumienia słów, prostych komunikatów u rocznego dziecka;
• brak wypowiadania słów u rocznego dziecka;
• brak odpowiedniej liczby realizowanych słów (gdy dwulatek wypowiada kilka, kilkadziesiąt słów, nie rozumie kierowanych do niego prostych komunikatów, zdań);
• brak umiejętności tworzenia prostych zdań u dwulatka;
• trzylatek wypowiada nie więcej jak 300 słów (poziom mowy dziecka dwuletniego), nie posługuje się zdaniami złożonymi, nie odpowiada na pytania, ma trudności z rozumieniem;
• czterolatek posługuje się prostymi zdaniami, nie formułuje dłuższych wypowiedzi; jego słownictwo czynne jest na poziomie dwuletniego (ok. 300 słów) lub trzyletniego dziecka (ok. 1000 słów);
• pięciolatek nie formułuje zdań złożonych i dłuższych wypowiedzi; jego zasób słownictwa jest zacznie ograniczony, nie rozumie kierowanych do niego zdań czy dłuższych wypowiedzi;
• wypowiedzi dziecka są niezrozumiale dla innych;
• dziecko nie stosuje reguł gramatycznych;
• dzieckonie naśladuje czynności innych osób, nie podejmuje zabaw naśladowczych;
• dziecko nie dąży do nawiązywania relacji, komunikacji z rówieśnikami, rodzicami, innymi znaczącymi osobami.

Tego typu problemy pojawiające się w rozwoju dziecka mogą zauważyć rodzice czy pediatra już we wczesnym okresie życia dziecka oraz nauczyciel pracujący z dzieckiem na etapie przedszkola. Często zdarza się tak, że dopiero w przedszkolu nauczyciel jako pierwszy zauważa nieprawidłowości w przebiegu rozwoju dziecka, czasem niedostrzeżone wcześniej lub bagatelizowane z nadzieją, że miną lub wyrównają się właśnie w przedszkolu. W takim przypadku nauczyciel powinien zasugerować rodzicom konsultację ze specjalistą logopedą lub neurologopedą. Idealnym rozwiązaniem jest, gdy taki specjalista jest zatrudniony w placówce przedszkolnej; w innym przypadku warto zachęcić rodziców do skorzystania z porady poza placówką.

Ćwiczenia wspomagające terapię dziecka z opóźnieniem rozwoju mowy 

Terapia oraz całościowo realizowana, systematyczna stymulacja rozwoju mowy prowadzona podczas różnych sytuacji codziennego życia w domu i w przedszkolu daje dziecku możliwość osiągania znaczących postępów w terapii ORM. 

Rodzice, terapeuci, nauczyciele, inne osoby z otoczenia dziecka powinni zachęcać malucha do mówienia, oczekiwać na to, aby podjął kontakt werbalny; podczas wspólnych zabaw, rozmów powinni dbać o to, aby utrzymać z dzieckiem kontakt wzrokowy. 

Jeśli maluch ma trudność z odpowiedzią na zadawane przez dorosłego pytanie, początkowo odpowiadajmy za niego; 
jeśli dziecko wokalizuje, realizuje dźwiękonaśladowcze produkcje, należy powtarzać za nim to, co powiedział; okazać mu, że się je rozumie i że dla dorosłego jest ważne to, co robi razem z dzieckiem.

Terapię dzieci z ORM należy zacząć jak najwcześniej. Można zastosować tutaj następujące grupy ćwiczeń:    

• ćwiczenia bierne – usprawnianie aparatu artykulacyjnego poprzez masaże wykonywane przez logopedę i przeszkolonych rodziców; zależnie od potrzeb dziecka w tym zakresie zaleca się masowanie twarzy oraz masaż jamy ustnej
• ćwiczenia kształtujące prawidłowy tor oddechowy i jednocześnie usprawniające pracę warg – wykonywane w gabinecie logopedycznym, w domu dziecka i w przedszkolu podczas zabaw w grupie, np.:

•    dmuchanie na piórka, zabawki z papieru, np. łódeczki na wodzie, zwierzątka, listeczki,
•    wprawianie w ruch wiatraczków, listków zawieszonych na nitce,
•    nadmuchiwanie baniek mydlanych,
•    dmuchanie przez słomkę na piórka, balony, piłeczki

• ćwiczenia usprawniające pracę narządów artykulacyjnych – wykonywane w gabinecie logopedycznym oraz utrwalane w pracy w domu, a także podczas zabaw w przedszkolu:

•    usprawnianie warg:
–    robienie dzióbka, np. posyłamy całuski, robimy rybkę,
–    uśmiechanie się szeroko, tak żeby było widać zęby, i tak, żeby ich nie było widać, np. zabawa w żabki,
–    robienie dzióbka i uśmiechanie się naprzemiennie, np. naśladowanie ptaszka i żabki, pisklaka i węża, który syczy,
–    zaciskanie warg, np. zamykanie buzi na kłódkę czy zamykanie walizki, drzwi,
–    zakładanie górnej wargi na dolną i odwrotnie, np. zamykanie szuflady, pralki, piekarnika,
–    robienie balonika i wypuszczanie powietrza z buzi,
–    gwizdanie,
•    ćwiczenia usprawniające pracę języka: 
–    oblizywanie językiem wargi górnej, np. naśladowanie myjącego się kotka,
–    oblizywanie językiem wargi dolnej, np. naśladowanie pieska, który czyści pyszczek po piciu wody,
–    kierowanie czubka języka naprzemiennie do kącików ust, np. naśladowanie kotka, który czyści wąsy po piciu mleka,
–    wysuwanie języka z buzi, np. naśladowanie pieska, któremu chce się pić,
–    kierowanie języka w stronę nosa, np. wspinanie się po drabinie, 
–    dotykanie językiem podniebienia, np. wchodzenie na wieżę, 
–    dotykanie językiem wewnętrznej i zewnętrznej powierzchni zębów górnych i dolnych, np. czyszczenie ząbków, liczenie ząbków,
–    kląskanie językiem – naśladowanie jadącego konika,
•    ćwiczenia doskonalące pracą podniebienia:
–    ziewanie, np. naśladowanie śpiących misia, lalki,
–    chrapanie, np. naśladowanie chrapiących dzieci, zwierząt,
–    chrząkanie,
–    śmianie się w różnorodny sposób, np. naśladowanie śmiechu babci, dziadka, dziewczynki, marynarza,
–    przenoszenie drobnych przedmiotów, np. piórek, kuleczek z bibuły, za pomocą słomki poprzez zasysanie.

Podczas spotkań z przedszkolakami należy pamiętać, aby:

• zapewnić dziecku poczucie bezpieczeństwa;
• dbać o właściwe relacje emocjonalne z dzieckiem;
• inicjować różnorodne sytuacje społeczne sprzyjające nawiązywaniu przez dziecko relacji z różnymi osobami z otoczenia dziecka – rówieśnikami i dorosłymi;
• mówić do dziecka pro...