Tylko spokojnie. Jak wyciszyć dziecko, nie uciszając go?

Wyciszanie nie jest synonimem uciszania. O ile druga czynność bardzo często stosowana jest w ramach dyscyplinowania dzieci w wieku przedszkolnym i starszych, o tyle wyciszanie nadal stanowi zbyt rzadko praktykowaną metodę wspierania dzieci w uzyskiwaniu wewnętrznej równowagi. Kiedy nauczyciel uciszy/ucisza dzieci w przedszkolu, to sprawia, że milkną, że odgłosy zabawy na sali cichną. To może być także działanie powodujące, że jakieś uczucia doświadczane przez dzieci przestają być intensywne. Z kolei z perspektywy przedszkolaków uciszyć się oznacza tyle, co przestać być słyszanym lub zamilknąć. W efekcie podejmowane przez nich aktywności tracą intensywność lub ustają[1]. Słowa wyciszyć – wyciszać oznaczają pomóc komuś odzyskać spokój wewnętrzny. Zatem wyciszenie się – wyciszanie się pozwala uspokoić się wewnętrznie. Warto jeszcze przywołać znaczenie wyrazu wyciszony – uspokojony wewnętrznie, pełen spokoju i równowagi[2].

Uciszyć można dziecko na krótszą lub dłuższą chwilę, co stanowi czynność jednorazową skierowaną na zewnątrz. Natomiast wyciszanie stanowi długotrwały proces związany z nabywaniem kompetencji umożliwiających dziecku samoregulację emocji i jest to działanie skierowane do wewnątrz. Uciszyć dziecko można bardzo szybko poprzez polecenie, nakaz, zakaz, odwołanie się do określonych zasad, regulaminów, obietnicę nagrody lub groźbę kary. Współcześnie nic nie działa tak skutecznie jak uciszenie dziecka poprzez udostępnienie mu urządzeń ekranowych. Bajka, gra w telefonie, na tablecie, program w telewizji uciszają dziecko, ale w żadnym wypadku nie pomagają mu radzić sobie z napięciem, pobudzeniem, rozdrażnieniem, złością. Podobnie działają aplikacje i narzędzia multimedialne, a także różne zabawki i pomoce interaktywne. Cel jest momentalnie osiągnięty: dziecko nieruchomieje i jest uciszone. 

Tymczasem niedojrzały jeszcze układ nerwowy dziecka w wieku przedszkolnym zostaje przeciążony nadmiarem bodźców docierających z niebieskich ekranów. Po długotrwałej i intensywnej dawce atrakcyjnych bodźców przedszkolak musi odreagować powstałe w nim napięcie, dlatego staje się jeszcze bardziej głośny, nie może się skupić i skoncentrować, jest ruchliwy, pobudzony, przestymulowany, zmęczony, rozdrażniony, płaczliwy, zdenerwowany, nawet reaguje agresją. Jeszcze trudniej wówczas nawiązać z nim kontakt, zachęcić do konstruktywnego działania, uspokoić – dziecko niechętnie podejmuje współpracę. 

Warto zapoznać się z materiałami na temat nadmiernego użytkowania urządzeń ekranowych przez dzieci i młodzież, opracowanymi między innymi przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę. Na stronie Fundacji możemy znaleźć następujące wyniki badań: „ponad 40% rocznych i dwuletnich dzieci w Polsce korzysta z tabletów lub smartfonów, wśród nich niemal co trzecie korzysta z urządzeń mobilnych codziennie lub prawie codziennie. 60% rodziców, którzy udostępniają dzieciom tablet lub smartfon, robi to, żeby zająć się swoimi sprawami, co czwarty po to, żeby dziecko zjadło posiłek, 18% – żeby dziecko zasnęło. Dzieciom do drugiego roku życia nie zaleca się kontaktu z urządzeniami ekranowymi, w tym tabletami i smartfonami. Udostępnianie urządzeń dotykowych dzieciom w wieku od 3 do 6 lat powinno być decyzją przemyślaną i obwarowaną szeregiem zasad”[3]. 

Najważniejsze zasady higieny cyfrowej dla dzieci i ich rodziców/opiekunów rekomendowane przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę:

• „Należy zapewnić dzieciom dostęp jedynie do bezpiecznych i pożytecznych treści, dostosowanych do ich wieku.
• Dzieci nie powinny korzystać z urządzeń mobilnych codziennie. Dobrym pomysłem jest ustalenie dnia lub dni, np. weekendu, bez urządzeń ekranowych.
• Warto, żeby jednorazowo dzieci nie korzystały z urządzeń mobilnych dłużej niż 15–20 minut.
• Dzienny kontakt dzieci z wszelkimi urządzeniami ekranowymi nie powinien przekraczać od 30 minut do 2 godzin (w zależności od wieku dziecka).
• Rodzice powinni towarzyszyć dzieciom w korzystaniu z urządzeń mobilnych, tłumaczyć im to, co widzą na ekranie, wykorzystywać wspólny czas do interakcji.
• Nie należy udostępniać dzieciom urządzeń mobilnych przed snem.
• Promieniowanie emitowane przez monitory tabletów i smartfonów źle wpływa na zasypianie i jakość snu.
• Nie należy traktować korzystania z urządzeń mobilnych jako nagrody, a zakazu ich używania jako kary. Podnosi to w oczach dzieci atrakcyjność tych urządzeń i wzmacnia przywiązanie do nich.
• Nie wolno pozwalać na korzystanie z urządzeń mobilnych, aby zmotywować dzieci do jedzenia, treningu czystości itp.”[4].
   

Wielu wymagającym zachowaniom dzieci w wieku przedszkolnym można zapobiec, stosując się do kilku wymienionych wyżej zasad. Higiena cyfrowa dzieci i dorosłych to temat, o którym wciąż mówi się zbyt mało, a ma istotny wpływ na funkcjonowanie przedszkolaków nie tylko w domu rodzinnym, ale również w przedszkolu. Oczywiście nie chodzi tutaj tylko i wyłącznie o to, aby całkowicie odciąć dzieci od technologii, ale aby uczyć je racjonalnego korzystania z urządzeń elektronicznych oraz prawidłowego kształtowania kompetencji cyfrowych, uwzględniającego rozwój dziecka, jego możliwości oraz potrzeby psychiczne, emocjonalne, edukacyjne. Równowaga wewnętrzna, poczucie spokoju, dobrostan emocjonalny, samoregulacja emocji, łagodzenie napięć – to obszary funkcjonowania dziecka, które wymagają innych narzędzi pomocy i wsparcia niż telefon, tablet, laptop z dostępem do internetu. 

Dziecko jest takie, jakie jest

Oczywiście dzieci doświadczają przeróżnych trudności, a nadmierne użytkowanie urządzeń ekranowych jest jednym z wielu potencjalnych czynników utrudniających, czasem uniemożliwiających naturalną umiejętność wyciszania się przedszkolaka. Ważne jest, aby prawidłowo i jak najwcześniej rozpoznać przyczyny napięcia emocjonalnego dziecka. Wtedy można dopasować odpowiednie metody wsparcia przedszkolaka, w tym wybrać skuteczne sposoby wyciszania i uspokajania. 

Przyczyny skorelowane z trudnościami w osiągnięciu spokoju, wyciszenia się, samoregulacji emocji i zachowania mogą być złożone. Wśród nich znajdują się między innymi:

• brak zaspokojenia potrzeb, w tym podstawowych potrzeb fizjologicznych, takich jak sen, odpoczynek, zaspokojenie pragnienia, głodu, a także brak poczucia bezpieczeństwa, 
• brak znajomości konstruktywnych sposobów odreagowywania trudnych emocji, czyli wysoki poziom napięcia emocjonalnego i nieumiejętność radzenia sobie z nim, 
• dystres, czyli nadmierny stres negatywnie wpływający na samopoczucie psychiczne oraz fizyczne, który m.in. osłabia koncentrację, pamięć, radzenie sobie z emocjami, 
• brak równowagi między pobudzeniem a wycieszeniem układu nerwowego, czyli nadmierne przestymulowanie, nadmiar bodźców w otoczeniu lub ich brak,
• brak lub obniżone napięcie mięśniowe u dzieci, inaczej nazywane hipotonią, co niesie ze sobą wiele trudności, w tym na przykład nadmierną męczliwość, pobudzenie,
• doświadczenie traumatycznych zdarzeń, czyli urazy psychiczne doświadczane przez dziecko najczęściej w jego środowisku rodzinnym, na przykład traumatyczna strata[5], 
• wysoka wrażliwość dziecka, związane z tym trudności w rozumieniu jego funkcjonowania, zaspokajaniu jego potrzeb, radzeniu z nadmiernym pobudzeniem, 
• zaburzenia zachowania, czyli stałe nieadaptacyjne zachowania dziecka ze współwystępującymi negatywnymi emocjami, występujące w różnych sytuacjach o szkodliwym charakterze[6].
   

Przede wszystkim warto skorzystać z pomocy specjalisty, który wykluczy lub potwierdzi chorobę, zaburzenia integracji sensorycznej, ADHD, spektrum autyzmu, trudności samokontroli czy inne. Zauważalne znaczące zmiany w zachowaniu przedszkolaka zawsze należy konsultować z rodzicem oraz zachęcać go do skorzystania ze wsparcia specjalisty, w tym do diagnozy dziecka w poradni psychologiczno-pedagogicznej lub specjalistycznej. 

Obawy związane z niepożądanymi zachowaniami dzieci „znacznie się nasilają podczas trzeciego roku życia dziecka, kiedy pojawiają się problemy wychowawcze i trudności w radzeniu sobie z zachowaniem pociechy (np. z wybuchami złości) lub słabe relacje z rodzeństwem i rówieśnikami. Ponad 12% trzylatków jest opisywanych przez matki jako nadmiernie ruchliwe, 10% jako trudne do okiełznania, a 9% jako dzieci stale wymuszające uwagę. Blisko 25% trzylatków prezentuje niepożądane zachowania. (…) Poważne wątpliwości co do zachowania swoich dzieci ma 20% matek czterolatków. Częste, bo dotyczące do 8% populacji, są zachowania opozycyjno-buntownicze. U niektórych dzieci obserwuje się także stały wzorzec nadruchliwości, impulsywności i kłopotów z koncentracją uwagi, który pozwoli w przyszłości myśleć o diagnozie ADHD (około 3% dzieci w tym wieku)”[7].

Nauczyciele przedszkola muszą mieć świadomość różnorodności zachowań prezentowanych przez dzieci oraz złożonych czynników, które je prawdopodobnie warunkują. Potocznie przyjęło się dzielić dzieci na „grzeczne” i „niegrzeczne”. Ten mocno stygmatyzujący podział jest dla przedszkolaków bardzo krzywdzący. Lepiej chyba mówić o wymagających zachowaniach dzieci oraz trudnych doświadczeniach, zamiast nadawać im etykietę „niegrzecznego, leniwego, złośliwego, agresywnego, złoszczącego się” przedszkolaka. Stereotypowe wyobrażenie dziecka, nawet nieświadome, wartościuje je negatywnie, staje się źródłem uprzedzeń, a nawet dyskryminacji. Jak zatem autentycznie wspierać dziecko, kiedy na drodze w budowaniu pozytywnej relacji stoją pewne mity, stereotypy i przekonania na temat „niegrzecznych” dzieci? Bez akceptującej i empatycznej postawy otwartej na potrzeby drugiego człowieka podejmowane próby wyciszania dzieci zazwyczaj kończą się niepowodzeniem. W takiej perspektywie co najwyżej można mówić o uciszaniu dzieci. 

Dobry sposób na złe dziecko 

Dr Ross W. Greene – autorka metody rozwiązywania problemów przez współdziałanie, wypróbowanej przez 500 000 rodziców, w swojej książce poświęconej trudnym emocjom u dzieci pisze: „zaniepokojone czy poirytowane dziecko nie zawsze myśli racjonalnie. Kiedy się boi – nieistotne, czy chodzi o potwora pod łóżkiem, zbliżający się sprawdzian czy nową sytuację – umiejętność jasnego myślenia staje się priorytetem. Mały niepokój może być pomocny, gdyż motywuje do działania. Rosnące obawy potrafią jednak skutecznie zagłuszyć zdrowy rozsądek, wzbudzając tym samym coraz więcej złości”[8]. Profesor Wydziału Psychiatrii w Harvard Medical School przekonuje do tego, aby nauczyć dziecko samodzielnego rozwiązywania problemów i radzenia sobie z emocjami. 

Gdy dziecko jest złe, czyli złości się, niechętnie współpracuje, nie jest zainteresowane nawiązaniem rozmowy, nie poddaje się proponowanym technikom wyciszającym, wówczas warto spróbować wykonywać ćwiczenia wyciszające w formie zabawy. Każda pora jest dobra, aby praktykować z przedszkolakami ćwiczenia zmniejszające napięcie emocjonalne, redukujące stres oraz pozwalające na osiągnięcie poczucia odprężenia i wewnętrznego spokoju. Na pewno nie jest dobry przymus, unieważnianie odczuwanych przez dziecko emocji oraz pozostawianie przedszkolaka samemu sobie, na przykład „za karę w kącie” lub sadzanie go na „karnym krzesełku”. Przykładowe aktywności pomagające w procesie wyciszania dziecka:

• ćwiczenia oddechowe,
• ćwiczenia samoregulacji emocji i zachowania, 
• malowanie, rysowanie, kolorowanie, 
• przesypywanie, przelewanie, przekładanie, układanie, 
• zabawy z wodą, piaskiem kinetycznym, masą sensoryczną, 
• aktywności z wykorzystaniem zabawki sensorycznej, zabawki antystresowej, 
• układanie puzzli, klocków, figur, konstrukcji płaskich i przestrzennych,
• słuchanie muzyki, śpiewanie, tańczenie, kołysanie, 
• czytanie, słuchanie, samodzielne tworzenie opowieści, bajek terapeutycznych, 
• mindfulness, uważność, pozytywne afirmacje,
• joga, medytacja dla dzieci.
   

Istotne jest, aby wyciszanie dziecka odbywało się w sprzyjających dla niego warunkach. Kluczowe jest poczucie bezpieczeństwa, spokojna atmosfera oraz przestrzeń na wyrażenie siebie. Proces wyciszania to także uważne obserwowanie dziecka, tego, jak się zachowuje, w jaki sposób reaguje na proponowane aktywności oraz jakie ma samopoczucie. W przypadku braku spodziewanych efektów albo pogorszenia nastroju należy zmienić taktykę lub skorzystać ze wsparcia przedszkolnego specjalisty. 

Strategie wpływające pozytywnie na wyciszenie dziecka

Istnieje wiele metod, które nauczyciel przedszkola może wykorzystać w celu ułatwienia dziecku wyciszenia się, odzyskania spokoju, osiągnięcia wewnętrznej równowagi. Naturalną reakcją przeciążonego nadmiarem bodźców układu nerwowego dziecka w wieku przedszkolnym jest próba rozładowania i odreagowania owego nadmiaru. Przejawiać się to może na różne sposoby, między innymi: pobudzeniem, rozdrażnieniem, płaczem, krzykiem, złością, wybuchami gniewu i innymi reakcjami. Warto w tym miejscu powiedzieć o dwóch prostych, ale niezwykle efektywnych metodach, które powinny zostać wprowadzone jako podstawowe strategie komunikacyjne nauczycieli w przedszkolu i nie tylko. 

Pierwszy sposób na wyciszenie dziecka, o którym trzeba powiedzieć, to szeptane słowa. Stanowi on przeciwieństwo kultury krzyku, który wszystko i wszystkich zagłusza. Z racji tego, że wypowiadane cicho słowa wymagają bliskości, szept zbliża do siebie osoby nie tylko w wymiarze fizycznym. Żeby usłyszeć i zrozumieć, co mówi druga osoba, trzeba być blisko niej. Podstawą jest tutaj zaufanie oraz poczucie bezpieczeństwa. Z jednej strony chodzi o mówienie szeptem, z drugiej zaś – o uczenie szeptania. Komunikowanie się za pomocą szeptu, szeptanie, szeptane słowa pomagają świadomie kontrolować wydawane przez dzieci dźwięki, które mogą nie odczuwać brzmienia własnego głosu[9]. 

Drugi sposób na wyciszenie dziecka, który również warto przywołać, to lekcje ciszy Marii Montessori – znanej włoskiej lekarki i pedagog[10]. Kluczowa jest tutaj gotowość dzieci na doświadczenie ciszy, a nie jedynie pomysł nauczyciela na uatrakcyjnienie zajęć. Lekcje ciszy mają bardzo zróżnicowany charakter – od zredukowania lub ograniczenia bodźców po skoncentrowanie uwagi dzieci na wybranych wrażeniach zmysłowych (węch, dotyk, smak, słuch, wzrok). Odkryta i rekomendowana przez Montessori wartość pracy z ciszą w wychowaniu i rozwoju dzieci pozwala na kierowanie uwagi przedszkolaków do wewnątrz, dzięki czemu uczą się siebie, poznają swoje wnętrze, dostrzegają potrzebę wewnętrznej równowagi, wyciszenia siebie oraz odczuwania spokoju. 

Rekomendowane przez specjalistów z zakresu integracji sensorycznej techniki wyciszające dziecko nadpobudliwe to między innymi różnego rodzaju masaże, w tym uciskowy rąk i nóg (przy użyciu szorstkich i wyrazistych faktur), wyciszający (wałkowanie, opukiwanie, dociskanie), z wykorzystaniem kołderki obciążeniowej, przy pomocy szczotek sensorycznych, czy zawijanie (materac, gruby koc). Stymulowanie propriocepcji (czucie głębokie) to jedna z form pomocy dziecku, która może konstruktywnie wpływać na jego koncentrację uwagi oraz na obniżenie aktywności ruchowej[11].

Wyciszone dziecko – lista pytań nauczyciela 

Jak wyciszyć dziecko doświadczające napięcia emocjonalnego, jednocześnie nie uciszając go? Trudno sformułować jedną właściwą odpowiedź, która satysfakcjonowałaby wszystkie osoby zaangażowane we wspieranie przedszkolaków. Nie jest to jednak niemożliwe. Trzeba mieć na względzie, że sformułowane rekomendacje nie zawsze będą skuteczne w odniesieniu do każdego dziecka. Przede wszystkim nie należy dziecka uciszać. Bez względu na obraną strategię działania, w pierwszej kolejności należy zadbać o to, aby dziecko zostało odpowiednio zaopiekowane. 

Oznacza to między innymi zapewnienie przedszkolakowi poczucia bezpieczeństwa, stworzenie przyjaznej atmosfery życzliwości i zaufania, nawiązanie relacji z dzieckiem, a następnie właściwe rozpoznanie doświadczanych w danym momencie przez dziecko trudności. Dopiero na podstawie rozpoznania sytuacji tu i teraz, a także zbadania, w jakich okolicznościach oraz jak często występują analogiczne zachowania dziecka, można dopasować odpowiednie działania do potrzeb i możliwości psychorozwojowych przedszkolaka, a także uwzględnić ewentualną pomoc specjalisty.

Artur Kołakowski i Agnieszka Pisula – autorzy książki Sposób na trudne dziecko przedstawiają różne pomysły na radzenie sobie z trudnymi zachowaniami dzieci z wykorzystaniem interwencji behawioralnej. Podkreślają jednak, że ocena i sposób postępowania w przypadku problemowego zachowania dzieci młodszych każdorazowo musi uwzględniać charakterystyczne dla wieku przedszkolaka typowe trudności rozwojowe. Ich znajomość jest kluczowa dla wspierania dzieci w wieku przedszkolnym, podobnie jak wiedza na temat złożonych przyczyn drażniących lub niepożądanych zachowań, a także zaburzeń[12]. 
Nauczyciele przedszkola wiedzą, że „każde dziecko miewa zachowania, które nam się podobają (np. siedzi spokojnie, układa puzzle z zainteresowaniem i skupieniem, odkłada na miejsce zabawkę, którą się bawiło), i takie, które nam przeszkadzają (np. krzyczy i biega, kiedy usiłujemy obejrzeć wiadomości, rozrzuca zabawki po całym pokoju i bawi się z psem)”. Dlatego „analizując zachowanie dziecka, należy zadać sobie pytanie, kiedy powinno się interweniować. Czy jest to zachowanie, z jakim mogą skutecznie pracować sami rodzice, czy też wymaga ono konsultacji u specjalisty? Specjalista określa, czy zgłaszane zachowanie jest objawem zaburzenia, choroby dziecka, czy też wynika z trudności rodzica w wyznaczaniu granic (tj. odmawianiu, konsekwentnemu przestrzeganiu zasad)”[13]. 

Czy na podstawie zebranych poniżej pytań można stwierdzić, jakie działania podejmuje nauczyciel przedszkola w celu wyciszenia dziecka? W pewnym sensie tak, jednak zaproponowana lista pytań nie stanowi narzędzia diagnostycznego. To pewien drogowskaz mający na celu wskazanie kierunku działania osobie współpracującej z dzieckiem w wieku przedszkolnym. Kluczowe jest tutaj dostrzeżenie aktywności wspierających dziecko w świadomym przeżywaniu doświadczanych emocji (rozpoznawaniu, nazywaniu, rozumieniu i akceptowaniu uczuć) oraz nabywaniu kompetencji samoregulacji napięcia emocjonalnego z uwzględnieniem potrzeb przedszkolaka. Przede wszystkim trzeba pamiętać o tym, że regulacja zachowań poprzez umiejętne wyciszanie dziecka to nie to samo, co jego uciszanie. 

Pytania dotyczące działań nauczyciela wobec dziecka:

• Czy umożliwiam poznawanie siebie przez dziecko? (tak, nie, nie wiem)
• Czy wspieram dziecko w dostrzeganiu przez nie własnych potrzeb? (tak, nie, nie wiem)
• Czy zachęcam dziecko do mówienia o własnych potrzebach? (tak, nie, nie wiem)
• Czy pomagam dziecku zaspokajać jego potrzeby w miarę możliwości? (tak, nie, nie wiem)
•  Czy obserwuję emocje doświadczane przez dziecko? (tak, nie, nie wiem)
• Czy pomagam nazywać emocje doświadczane przez dziecko? (tak, nie, nie wiem)
• Czy wspieram dziecko w rozumieniu emocji? (tak, nie, nie wiem)
• Czy uczę dziecko radzenia sobie z doświadczanymi emocjami? (tak, nie, nie wiem)
• Czy pomagam dziecku zredukować odczuwane przeciążenie/napięcie emocjonalne? (tak, nie, nie wiem)
• Czy wspieram dziecko w nabywaniu kompetencji wewnętrznej samoregulacji? (tak, nie, nie wiem)
• Czy uczę dziecko uważności na codziennych bieżących czynnościach w przedszkolu? (tak, nie, nie wiem)
• Czy uczę dziecko doświadczania radości z wykonywanych działań? (tak, nie, nie wiem)
• Czy daję dziecku czas na refleksję? (tak, nie, nie wiem)
• Czy rozwijam u dziecka empatię? (tak, nie, nie wiem) 
• Czy kształtuję odporność emocjonalną dziecka? (tak, nie, nie wiem)
• Czy zachęcam dziecko do otwartości na nowe doświadczenia? (tak, nie, nie wiem)
• Czy inicjuję aktywności wspierające kreatywne rozwiązywanie problemów? (tak, nie, nie wiem)
• Czy podejmuję działania mające na celu redukcję stresu u dziecka w przedszkolu? (tak, nie, nie wiem)
• Czy minimalizuję oddziaływanie negatywnych myśli? (tak, nie, nie wiem)
• Czy wzmacniam kształtowanie pozytywnych myśli? (tak, nie, nie wiem)
• Czy pomagam w budowaniu pozytywnych przekonań na temat dziecka? (tak, nie, nie wiem)
• Czy chronię dziecko przed etykietowaniem? (tak, nie, nie wiem)
• Czy rozpoznaję w otoczeniu dystraktory obciążające emocjonalnie dziecko? (tak, nie, nie wiem)
• Czy eliminuję oddziaływanie bodźców dekoncentrujących dziecko? (tak, nie, nie wiem)
• Czy wypracowuję konstruktywne sposoby wspomagające dziecko w stresującym otoczeniu? (tak, nie, nie wiem)
• Czy wspieram dziecko w łagodzeniu odczuwanego przez nie lęku? (tak, nie, nie wiem) 
• Czy wspieram dziecko w łagodzeniu odczuwanej przez nie wrogości? (tak, nie, nie wiem)
• Czy uczę zastępowania agresywnych reakcji dziecka zachowaniami konstruktywnymi? (tak, nie, nie wiem)
• Czy integruję dziecko z grupą rówieśników? (tak, nie, nie wiem)
• Czy uczę pozytywnego nastawienia wobec innych dzieci w grupie przedszkolnej? 
• Czy uczę dziecko niezależności w wykonywaniu zadań? (tak, nie, nie wiem)
• Czy daję dziecku wystarczająco dużo czasu, aby skoncentrowało się na wykonywanym zadaniu? (tak, nie, nie wiem)
• Czy dostosowuję aktywności do indywidualnych możliwości oraz potrzeb dziecka? (tak, nie, nie wiem)
• Czy współpracuję z rodzicami/opiekunami dziecka? (tak, nie, nie wiem)
• Czy korzystam z pomocy specjalisty w przedszkolu? (tak, nie, nie wiem)
• Czy działając w najlepszym interesie dziecka, konsultuję swoje sposoby pracy z zewnętrznymi specjalistami? (tak, nie, nie wiem)
   

Ja w silnych emocjach – kodeks postępowania przedszkolaka

W sytuacji kiedy dziecko odczuwa silne napięcie, trudne emocje, na przykład złości się, czuje obawę, lęk, nie potrafi nad sobą zapanować, ma kłopoty z samoregulacją emocji, zachowuje się wbrew zasadom ważnym dla przedszkolnej społeczności, jest nadmiernie pobudzone, przestymulowane, przejawia bunt lub znajduje się w opozycji i odmawia współpracy, można odwołać się do zestawu norm sformułowanych w formie kodeksu. To bardzo ważne, aby przywoływane w trudnych sytuacjach reguły zachowania zostały wcześniej ustalone, opracowane i omówione wspólnie z dzieckiem. Zasady postępowania przedszkolaka w przypadku narastającego napięcia emocjonalnego wywołanego różnymi przyczynami i przejawiającego się zróżnicowanymi symptomami oraz możliwe formy wsparcia dziecka podejmowane przez nauczyciela przedszkola warto omówić z rodzicami dziecka i skonsultować z psychologiem przedszkolnym lub innym specjalistą. 

Kiedy odczuwam napięcie…

MOGĘ:

• oddychać: wziąć 10 głębokich oddechów,
• liczyć: policzyć od 1 do 10 oraz odwrotnie: od 10 do 1,
• wizualizować: pomyśleć o czymś dobrym, zamykając oczy,
• tworzyć: narysować swoje emocje, nadając im konkretne kształty, 
• opowiadać: mówić co się ze mną dzieje, o czym myślę, co czuję, 
• regulować: rozpoznawać, nazywać, rozumieć i akceptować swoje emocje,
• skupiać się: koncentrować się na tym, co ważne tu i teraz, w obecnej chwili, 
• dbać: tworzyć poczucie więzi z innymi osobami oraz z otaczającym światem,
• odpocząć: odprężyć się, przyjąć wygodną pozycję ciała, zrelaksować się,
• dziękować: okazywać wdzięczność za to, co mam, potrafię, mogę.
   

CHCĘ:

• poczuć się bezpiecznie, fizycznie oraz emocjonalnie, 
• pomyśleć o czymś innym, zająć się zupełnie inną rzeczą, 
• otworzyć okno, wyjść, zaczerpnąć świeżego powietrza,  
• wyjść z sali lub innego pomieszczenia na korytarz, na zewnątrz budynku,
• zniszczyć coś, zgnieść, podrzeć kartkę papieru lub inny przedmiot,
• rozładować napięcie, wykorzystując zabawki antystresowe,
• przytulić się do bliskiej osoby, porozmawiać, wypłakać się, 
• zapomnieć o trudnych doświadczeniach i niesprzyjających okolicznościach,
• pobyć samemu ze sobą, zachować spokój w sytuacjach stresowych.
   

OCZEKUJĘ:

• wysłuchania mnie i okazania zrozumienia,
• spokojnej rozmowy w przyjaznej atmosferze, 
• pomocy w dostrzeżeniu i nazwaniu doświadczanych emocji, 
• konstruktywnej informacji zwrotnej, a nie krytyki,
• zakończenia aktywności, których nie lubię i sprawiają mi kłopot,
• kilku minut bycia w samotności ze swoimi myślami,
• wsparcia i pomocy, jak mam sobie poradzić w trudnych chwilach,
• nauczenia mnie skutecznych sposobów wyciszania się,
• zwolnienia z lekcji do domu, jeśli mam złe samopoczucie. 
   

PRZESZKADZA MI:

• krytykowanie, upominanie, negatywne ocenianie mnie,
• pocieszanie, namawianie do uśmiechania się,
• udawanie, że nic takiego się nie dzieje,
• zmuszanie mnie do czegoś, czego nie chcę, nie potrafię,
• ignorowanie moich potrzeb i problemów,
• rozmawianie o mnie, beze mnie, 
• przylepienie mi etykiety, stygmatyzowanie,
• mało przyjazne spojrzenia i komentarze innych osób,
• upominanie przy innych, rozmawianie ze mną na korytarzu, 
• dawanie kar i wpisywanie uwag za to, że źle się czuję, 
• zbyt duża ilość bodźców rozpraszających mnie w otoczeniu.
   

PRZESTAJĘ: 

• ukrywać swoje uczucia, napięcie, stres, 
• krzyczeć, zaczepiać, grozić, obrażać, wyzywać innych,
• wyrządzać krzywdę sobie oraz atakować inne osoby, 
• bałaganić, rzucać, niszczyć rzeczy swoje oraz innych,
• naśmiewać się, przedrzeźniać, prowokować nauczycieli, 
• lekceważyć okazywaną mi pomoc i wsparcie.
   

Wspierający nauczyciel – zasady działania 

Każde dziecko jest inne, ma swój sposób patrzenia na świat, w związku z tym wymaga odmiennego, jemu właściwego sposobu wspierania. Również sytuacje, których doświadczają na co dzień przedszkolaki, mają różnorodną specyfikę. Zdarza się tak, że jednego dnia określony sposób zadziała, a innego już się nie sprawdzi. W pracy związanej z wyciszaniem dzieci doświadczających napięcia, stresu, obawy, odczuwających złość, brak koncentracji, przebodźcowanych, niedostymulowanych, nadpobudliwych, przejawiających zachowania opozycyjne lub buntownicze nie ma gotowych rozwiązań. Wszystko trzeba wypracować sobie z czasem, jednak bardzo mocno skupiając się na chwili obecnej. Przede wszystkim trzeba współpracować z dzieckiem, bo to ono najlepiej wie, co jest dla niego najlepsze oraz jakie jego potrzeby nie są w satysfakcjonującym stopniu zaspokajane. Kluczem do sukcesu może być ustalenie i opracowanie standardów działania, które pozwolą na przemyślane oddziaływania, a nie spontaniczne reakcje, które raz zadziałają, a innym razem zaszkodzą. 

• Rozpoznanie sytuacji – definiowanie i nazywanie trudności, napięcia, stresorów. 
• Zapewnienie bezpieczeństwa – zadbanie o poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego. 
• Zaspokojenie potrzeb – umożliwienie zaspokojenia potrzeb w miarę możliwości.
• Adekwatne reagowanie – nazywanie i wyjaśnianie tego, co się dzieje, co rozprasza. 
• Wspierające komunikowanie – mówienie konstruktywne, ciepłym i łagodnym głosem.
• Regulowanie emocji – regulowanie napięcia, pobudzenia, rozumienie swoich emocji. 
• Wyznaczanie celów – określanie bliskich, krótkoterminowych, wykonalnych zadań.
• Kreowanie ram – dbanie o strukturę, cel i sens podejmowanych działań.
• Konsekwentne postępowanie – działanie w jasny, jednoznacznie ustalony sposób. 
• Stawianie granic – wyrażanie potrzeb, mówienie o oczekiwaniach, uznanie emocji.
• Respektowanie zasad – tworzenie stałych reguł współpracy i komunikacji. 
• Odrzucenie karania – zrezygnowanie z nagród i kar, a budowanie bliskiej relacji. 
• Eliminowanie rozpraszaczy – ograniczanie nadmiernie stymulujących bodźców. 
• Równoważenie energii – planowanie zajęć pozwalających na rozładowanie napięcia. 
• Wielozmysłowe poznawanie – angażowanie różnych zmysłów do działania. 
• Wspieranie dobrostanu – wykonywanie ćwiczeń wyciszających, wymagających spokoju.
• Redagowanie list – układanie i weryfikowanie list kontrolnych w działaniu. 
• Bazowanie na zasobach – wykorzystanie i wzmacnianie mocnych stron dziecka. 
• Pozytywne wzmacnianie – wspieranie w odnoszeniu sukcesów na miarę możliwości. 
• Dbanie o dobry klimat – budowanie przyjaznej atmosfery życzliwości i akceptacji.
   

Spokój na każdy dzień – dziennik uważności dla dzieci 

Warto zaproponować dziecku, aby każdego dnia zapisywało w swoim osobistym dzienniku w formie słownej lub wizualnej sytuacje, które powodowały złe samopoczucie, nadmierne napięcie, pobudzenie, stres lub inne trudne emocje. Dziecko może prosić o pomoc rodziców albo inną znaczącą osobę dorosłą, na przykład wychowawcę w przedszkolu lub psychologa przedszkolnego. Ważne, aby obok opisu sytuacji znalazły się także informacje związane ze sposobem, w jaki przedszkolak próbował sobie dotychczas poradzić. W ten sposób dziecko zyskuje przestrzeń, aby uświadomić sobie oraz ustalić, jak może się zachować, aby skutecznie uspokoić się w podobnej sytuacji. W dalszej kolejności pozwala to wypracować własne konstruktywne sposoby na wyciszanie się. Zapisy w dzienniku wykonuje się w sytuacji, gdy dziecko wyciszy się i powróci do równowagi emocjonalnej. Dobrze, jeśli przedszkolak otrzyma przestrzeń do tego, aby trenować nowy sposób działania i sprawdzić w praktyce, czy i w jakim stopniu wpływa na swoje dobre samopoczucie. 

Co się dzisiaj wydarzyło?
..........................................................................................................................
Jakie myśli pojawiły się w mojej głowie?
..........................................................................................................................
Co czułem(-am) w związku z tą sytuacją? 
..........................................................................................................................

Jak na to zareagowałem(-am)? 
..........................................................................................................................

Jak mogę zachować się następnym razem?
..........................................................................................................................

Co może pomóc mi w uspokojeniu się?
..........................................................................................................................

Kogo mogę poprosić o wsparcie?
..........................................................................................................................

Czego nauczyła mnie ta sytuacja?
..........................................................................................................................
 

Bibliografia

1. Albertson-Wren J.R., W poszukiwaniu spokoju. Dziennik uważności dla dzieci, Wydawnictwo Sensus, Gliwice 2022.
2. Kołakowski A., Pisula A., Sposób na trudne dziecko, Wydawnictwo GWP, Sopot 2023.
3. Lekcje z uważności, „Charaktery. Magazyn psychologiczny”; https://charaktery.eu/artykul/lekcje-z-uwaznosci?_ga=2.139652663.564724269.1699796834-1120918852.1699796833 
4. Majewska M., Szeptem, „Charaktery. Magazyn psychologiczny”; https://charaktery.eu/artykul/szeptem 
5. Mindfulness dla dzieci – Co powinieneś wiedzieć o ćwiczeniach uważności, „Małe Charaktery. Psychologiczny magazyn dla dzieci”; https://www.malecharaktery.pl/artykul/mindfulness-dla-dzieci-co-powinienes-wiedziec-o-cwiczeniach-uwaznosci?_ga=2.139652663.564724269.1699796834-1120918852.1699796833 
6. Ołtarzewski E., Trening uważności w pracy z dziećmi i młodzieżą, Wydawnictwo FORUM, Poznań 2022.
7. Szcześniak M., Stres pod nadzorem, „Charaktery. Magazyn psychologiczny”; https://charaktery.eu/artykul/strespod-nadzorem 
8. Szkoły zaśmiecone hałasem, „Charaktery. Magazyn psychologiczny”; https://charaktery.eu/artykul/szkoly-zasmieconehalasem 
9. Kawczyński M., Wdech i wydech – jak oddech może pomóc nam się uspokoić? „Małe Charaktery. Psychologiczny magazyn dla dzieci”; https://www.malecharaktery.pl/artykul/wdech-i-wydech-jak-oddech-moze-pomoc-nam-sie-uspokoic

Przypisy

1. Uciszyć – uciszać, Słownik języka polskiego PWN, online; https://sjp.pwn.pl/szukaj/ucisza%C4%87.html 
2. Wyciszyć – wyciszać, Słownik języka polskiego PWN, online; https://sjp.pwn.pl/szukaj/wyciszy%C4%87.html 
3. Nie bądź tabletowym rodzicem! Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę; https://rodzice.fdds.pl/wiedza/nie-badz-tabletowym-rodzicem-2/
4. Tamże. 
5. J.A. Cohen, A.P. Mannarino, E. Deblinger, Terapia traumy i traumatycznej żałoby u dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011. 
6. Kołakowski A. (red.), Zaburzenia zachowania u dzieci, Wydawnictwo GWP, Sopot 2020, s. 485–486.
7. A. Kołakowski, A. Pisula, Sposób na trudne dziecko, Wydawnictwo GWP, Sopot 2023, s. 20.
8. R.W. Greene, Trudne emocje u dzieci. Jak wspólnie rozwiązywać problemy w domu i w szkole, Samo Sedno, Warszawa 2022, s. 35.
9. P. Mechło, M. Karpińska, Trening ciiiiszy dla dzieci, Wydawnictwo Sensus, Gliwice 2023.
10. M. Montessori, Odkrycie dziecka, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2023.
11. Zob. Z. Przyrowski, Integracja sensoryczna. Teoria, diagnoza, terapia, Wydawnictwo Empis & Sensum Mobile, Warszawa 2019; K. Krzysztofik, Reaktywność sensoryczna i teoria umysłu. Zróżnicowane uwarunkowania nasilenia poszczególnych symptomów zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD), Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa 2021; P. Ogden, J. Fisher, Psychoterapia sensomotoryczna. Interwencje w terapii traumy i zaburzeń przywiązania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2023; L. Biel, Integracja sensoryczna. Skuteczne strategie w terapii dzieci i nastolatków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2015.
12. A. Kołakowski, A. Pisula, Sposób na trudne dziecko, Wydawnictwo GWP, Sopot 2023, s. 15, 22–23.
13. Tamże, s. 14–15.