Profilaktyka logopedyczna w przedszkolu
Komunikacja – jedna z najważniejszych potrzeb człowieka

Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną. Człowiek musi się jej nauczyć, małe dziecko od urodzenia oraz w okresie przedszkolnym i szkolnym uczy się mówić przez naśladownictwo. W sposób naturalny uczy się tego, co mówią do niego rodzice, inne ważne dla niego osoby. Dlatego tak istotnego znaczenia nabiera poprawny, zgodny z obowiązującymi normami języka sposób mówienia rodziców, bliskich i nauczycieli. Niedopuszczalne jest spieszczanie poprzez zmiękczanie głosek, mówienie tzw. językiem dziecięcym. Dziecko nie ma możliwości korzystania z prawidłowych wzorców wymowy.

Nieprawidłowości w rozwoju mowy

Zaburzenia mowy czy opóźnienie rozwoju mowy wpływają na trwający proces rozwojowy. Dziecko z tego rodzaju trudnościami może mieć także problemy w innych dziedzinach, np. w sferze poznawczej, społeczno-emocjonalnej oraz ruchowej. Aktualnie coraz więcej przedszkolaków przejawia tego typu trudności. Znaczna część dzieci w wieku przedszkolnym nieprawidłowo realizuje wiele głosek. Ponadto coraz częściej w przedszkolu pojawiają się dzieci z opóźnionym rozwojem mowy, które nie komunikują się werbalnie lub komunikują się w ograniczonym zakresie.
Na dalszym etapie edukacyjnym, w karierze szkolnej, dzieci z wadami wymowy popełniają te same błędy w czytaniu i w pisaniu, które wykazują w mowie spontanicznej. Dzieci z opóźnionym rozwojem mowy przejawiają trudności w relacjach z rówieśnikami, innymi osobami z otoczenia.
Zaburzenia mowy, trudności w komunikacji mogą być źródłem stresu, mogą doprowadzić do logofobii, czyli lęku przed mówieniem, a nawet do wycofywania się z kontaktów z innymi osobami.

Współcześnie wśród przedszkolaków coraz częściej pojawiają się dzieci z różnorodnymi zaburzeniami mowy:

• osoby z trudnościami w prawidłowej artykulacji głosek (liczna grupa):
• wykazują zaburzenia w realizacji określonych głosek czy grup głosek, np.:

• sygmatyzm – nieprawidłowa realizacja głosek:

       –    przedniojęzykowo-zębowych [s, z, c, dz], 
       –    przedniojęzykowo-dziąsłowych [sz, ż, cz, dż], 
       –    środkowojęzykowych [ś, ź, ć, dź],

• rotacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski [r],
• lambdacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski [l],
• kappacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski [k],
• gammacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski [g],
• bettacyzm – nieprawidłowa realizacja głosek [p], ]b],

• nieprawidłowo realizują wiele głosek (dyslalia wieloraka),
• realizują głoski bezdźwięcznie (deformacja, paralalia lub mogilalia),
• mówią przez nos (nosowanie, rynolalia),
• dzieci z niepłynnością mowy, jąkaniem, 
• dzieci z giełkotem,
• dzieci z mutyzmem,
• dzieci z opóźnionym rozwojem mowy (ORM),
• dzieci z afazją,
• dzieci z dyzartrią,
• dzieci z całościowymi zaburzeniami rozwojowymi.

Profilaktyka logopedyczna od samego początku

W ramach profilaktyki logopedycznej już od narodzin dziecka i przez następne lata należy dbać o stymulowanie jego rozwoju w całościowym zakresie, w tym także w sferze mowy. Rodzice w domu, opiekunowie w żłobku, nauczyciele w przedszkolu powinni obserwować maluchy. Gdy pojawiają się nieprawidłowości, warto skonsultować się z logopedą.

Do logopedy należy się zgłosić, gdy:

• dziecko ma trudności z prawidłowym oddychaniem,
• dziecko nie potrafi ssać,
• maluch często ma otwartą buzię,
• cztero-, pięcio- czy sześciomiesięczne dziecko nie identyfikuje źródła dźwięku, 
• maluch w wieku 4–6 miesięcy nie gaworzy,
• siedmiomiesięczne dziecko nie porozumiewa się za pomocą gestów, mimiki,
• siedmio- lub ośmiomiesięczne dziecko nie próbuje gryźć i żuć pokarmów,
• roczne dziecko nie podejmuje prób picia z kubeczka,
• roczne dziecko nie wymawia prostych słów np.: „mama”, „baba”, „tata”,
• dwulatek nie rozumie poleceń, mówi mało, niewyraźnie, nie wypowiada prostych zdań,
• trzylatek nie wykonuje złożonych poleceń, nie umie wskazać części ciała, nie nazywa przedmiotów z otoczenia,
• czterolatek nie potrafi wysłuchać prostego wierszyka, bajki, nie zadaje pytań,
• pięciolatek mówi niewyraźnie, nie potrafi opowiedzieć, o czym był wierszyk, bajka, opowiadanie, nieprawidłowo wypowiada głoski języka polskiego,
• dziecko błędnie realizuje głoski,
• dziecko ma wadę zgryzu, 
• dziecka ma niedosłuch, 
• dziecko wykazuje opóźnienia w zakresie rozwoju psychoruchowego.

Zadania z zakresu profilaktyki realizowane w znanym dziecku środowisku, w którym czuje się ono bezpiecznie – dom rodzinny, przedszkole – mogą w istotny sposób zapobiegać zaburzeniom związanym z rozwojem mowy. Ponadto wspomagają proces terapii logopedycznej.
Logopeda w ramach działań z zakresu profilaktyki logopedycznej już w grupie trzylatków może zauważyć nieprawidłowe formy artykulacji spowodowane dysfunkcją języka – dyslalię (gdy język podczas artykulacji znajduje się w niewłaściwym miejscu):

• dyslalię międzyzębową, 
• dyslalię boczną, 
• dyslalię gardłową,
• dyslalię wargową.

Logopeda pracujący w przedszkolu może także zaobserwować, w jaki sposób dziecko połyka jedzenie. Jeśli przetrwa niemowlęcy sposób połykania (z językiem wsuniętym między wały dziąsłowe, przy rozwartych szczękach), może to prowadzić do przesunięcia miejsc artykulacji, czyli niewłaściwego ułożenia języka, a to z kolei może być przyczyną nieprawidłowej wymowy głosek. 

W trakcie spotkań z dziećmi logopeda ma możliwość:

• obserwacji pracy narządów artykulacyjnych, 
• oceny sposobu oddychania – co ma niezwykle istotne znaczenie dla realizacji artykulacyjno-fonacyjnych i prawidłowego rozwoju mowy – jeśli dziecko oddycha przez usta, rozwój mowy nie przebiega prawidłowo,
• obserwacji umiejętności nawiązywania relacji z rówieśnikami, 
• oceny dominującego sposobu komunikacji – w sytuacjach komunikacyjnych podczas pracy indywidualnej oraz w trakcie zabaw w grupie logopeda jest w stanie dostrzec dzieci mające problem z płynnością mowy, z nadawaniem komunikatów czy też z umiejętnością ich odbierania,
• zauważenia dzieci mających problem ze słuchem,
• dostrzeżenia dzieci niedążących do werbalnego porozumiewania się z rówieśnikami,
• zauważenia dzieci wycofujących się z aktywności, realizacji stawianych zadań, wspólnych zabaw.

W sytuacji, gdy sześcioletnie czy starsze dziecko rozpocznie terapię logopedyczną, usunięcie utrwalonej przez lata błędnej realizacji głosek czy innej wady wymowy lub uzyskanie postępów w zakresie opóźnień czy trudności związanych z zburzonym rozwojem mowy będzie się wiązać z dużym wysiłkiem dziecka, rodziców, nauczycieli i logopedy, nie zawsze przyniesie spodziewane efekty.

Właściwym, koniecznym rozwiązaniem powinno być objęcie terapią oraz profilaktyką logopedyczną już najmłodszych dzieci. 

Znaczna plastyczność układu nerwowego, odpowiednio stymulowanego kompensuje deficyty, powodując reintegrację funkcji mózgowych i rozwój dziecka. Daje możliwość odpowiedniej stymulacji i szansę rozwoju dziecka w pełnym zakresie, we wszystkich sferach rozwojowych. Dlatego tak istotne znaczenie należy przypisać wcześnie podjętym działaniom z zakresu terapii i profilaktyki logopedycznej.

Przy podejmowaniu działań z zakresu profilaktyki logopedycznej, pamiętać należy o tym, że każde dziecko rozwija się według własnego rytmu uwarunkowanego genetycznie, konstytucjonalnie i środowiskowo. Wśród czynników wpływających na prawidłowy rozwój dziecka należy wymienić:

• racjonalne żywienie,
• zaspokojenie potrzeb emocjonalnych,
• tempo rozwoju,
• rytm rozwoju.

Profilaktyka prowadzona już z najmłodszymi przedszkolakami daje duże szanse na to, że dziecko nie będzie musiało podejmować terapii w przyszłości. 

W sytuacji, gdy terapia logopedyczna jest konieczna, prowadzona równolegle profilaktyka logopedyczna może wspierać działania logopedy i rodziców. Dziecko i rodzice mają możliwość otrzymywania wskazówek wspierających terapię. Ponadto przedszkolak podczas stałych czynności wykonywanych w placówce przedszkolnej otrzymuje wsparcie przebiegającego procesu rozwojowego i terapeutycznego, przy czym zaprojektowane wspólnie z logopedą działania nauczyciela w grupie i rodziców w domu skutecznie wspomagają prawidłowy rozwój mowy każdego dziecka.

 

Tabela 1

Okres melodii

W 1. r.ż. dziecko uczy się umiejętności oddychania, ssania, połykania, potem gryzienia i żucia, picia z kubeczka. W tym okresie pojawia się głużenie – czyli nieświadome ćwiczenia narządów mowy, potem gaworzenie – świadome powtarzanie dźwięków mowy, pod koniec tego okresu ok. 8. miesiąca życia pojawia się umiejętność naśladownictwa. Potem dziecko zaczyna rozumieć intencje komunikacyjne, przejawiać zachowania intencjonalne. Pojawia się umiejętność rozumienia i wypowiadania pierwszych słów.

Okres wyrazu

W tym okresie dziecko wymawia wszystkie ustne samogłoski oraz spółgłoski: [p], [b], [m], [t], [d], [k], [n], czasem [ć], [ś]. Potrafi wypowiedzieć kilkadziesiąt wyrazów, zaczyna budować proste zdania. Rozumie i realizuje polecenia.

Okres zdania

Na tym etapie dziecko realizuje już wszystkie samogłoski, także nosowe, oraz wiele spółgłosek: [p], [b], [m], [f], [v], [k], [g], [x], [t], [d], [n], [l], [ś], [ź], [ć], [ʒ́], [ń], także spółgłoski zmiękczone. Wypowiada też dwu-, trzywyrazowe zdania, potrafi wysłuchać wierszyka, bawi się z rówieśnikami, realizuje ok. 1000 słów.

Okres swoistej mowy dziecięcej

Trzylatek powinien już prawidłowo wymawiać wszystkie samogłoski oraz wiele spółgłosek: [p], [b], [m], [f], [w], [k], [g], [ch], [t], [d], [n], [l], [ś], [ź], [ć], [dź], [ń], [pi], [bi], [mi], [ki], [gi]. Pojawiające się głoski czasem bywają zastępowane innymi łatwiejszymi wskutek małej sprawności narządów artykulacyjnych. W tym okresie wyrazy realizowane przez dziecko bywają poskracane, z poprzestawianymi głoskami, grupy spółgłoskowe bywają upraszczane. Dziecko posługuje się już prostymi zdaniami. Czteroletnie dziecko realizuje już głoski [s], [z], [c], [dz], czasem [sz], [ż], [cz], [dż]. Doskonali też swoje umiejętności z zakresu rozumienia zdań i dłuższych wypowiedzi oraz posługiwania się zdaniami. Pięciolatek potrafi już prawidłowo wymawiać głoski [sz], [ż], [cz], [dż] oraz czasem [r]. Zdarza się jeszcze, że w mowie spontanicznej zniekształca te głoski. Sześcioletnie dziecko powinno prawidłowo wymawiać wszystkie głoski języka polskiego.

 

Rozwój mowy dziecka 

Dziecko w okresie przedszkolnym powinno osiągnąć pełnię kompetencji w zakresie rozwoju mowy. W tym przedziale czasowym, określanym jako okres swoistej mowy dziecięcej, sześciolatek powinien mieć już utrwaloną poprawną wymowę wszystkich głosek oraz opanowaną technikę mówienia.

W okresie edukacji przedszkolnej dziecko zadaje mnóstwo pytań (ok. 50 dziennie), wzbogaca ilościowo i jakościowo swój słownik, operuje rzeczownikami, czasownikami, przymiotnikami, przysłówkami i zaimkami.

Rozwój mowy w poszczególnych grupach wiekowych

Cały proces rozwoju dziecka, także rozwoju mowy przebiega pewnymi okresami, przy czym każde dziecko w tej samej kolejności powinno przebyć wszystkie etapy rozwoju. Dotyczy to rozwoju wszystkich funkcji: motorycznych, werbalnych, słuchowych, wzrokowych i ich koordynacji. 

Genowefa Demel wyodrębnia cztery okresy w rozwoju mowy:

• okres melodii – od urodzenia do 1. r.ż.;
• okres wyrazu – od 1. do 2. r.ż.;
• okres zdania – od 2. do 3. r.ż.;
• okres swoistej mowy dziecięcej – od 3. do 7. r.ż.