Wspieranie rozwoju dzieci z opóźnionym rozwojem mowy z zastosowaniem terapii integracji sensorycznej

Rozwój mowy dziecka jest zależny od rozwoju ogólnego. W stymulacji dzieci niezbędne jest oddziaływanie nie tylko na mowę, ale również na powiązane z nią zmysły: słuchu i wzroku, na małą motorykę i koordynację ruchową. Wpływ na opóźnienie rozwoju mowy wywierają różnorodne czynniki, takie jak: zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego, niski poziom funkcjonowania narządów mowy, nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie zmysłu słuchu, uwarunkowania środowiskowe, uszkodzenia układu nerwowego, nieprawidłowości psychiczne, opóźniony rozwój psychomotoryczny i emocjonalny dziecka. Dzieci z opóźnionym rozwojem mowy mogą przejawiać jednocześnie symptomy nieprawidłowego rozwoju procesów przetwarzania sensorycznego. Identyfikacja współistniejącego zaburzenia integracji sensorycznej może okazać się ważna w przewidywaniu skuteczności terapii logopedycznej (Li-Chen Tungi in. 2013).

Poziomy integracji sensorycznej 

Noworodek jest wyposażony w narządy zmysłowe zdolne do pełnienia swoich funkcji odbiorczych oraz umiejętność aktywności motorycznej i reakcji odruchowych. Łączenie się informacji z poszczególnych systemów zmysłowych następuje tuż po urodzeniu i stopniowo się doskonali, co umożliwia dziecku kompleksową percepcję i prezentuje coraz lepsze odpowiedzi przystosowawcze. Efektem jest coraz lepszy obraz zróżnicowania przez dziecko własnego ciała i otaczającego świata, jak również zdolność do samokontroli, samooceny i abstrakcyjnego myślenia. Procesy sensoryczne warunkują rozwój schematu ciała, stopień pobudliwości i koncentrację uwagi. Są to aspekty istotne do budowania umiejętności komunikacyjnych dziecka. Ponadto pierwszy poziom integracji sensorycznej umożliwia powiązanie bodźców dotykowych. W tym okresie zostają powiązane bodźce dotykowe, co daje dziecku możliwość ssania, jedzenia, odczuwania przyjemności dotyku i tworzenie więzi z matką. Integracja bodźców przedsionkowych i proprioceptywnych umożliwia dziecku koordynację ruchów gałek ocznych, utrzymanie postawy, zbudowanie napięcia mięśniowego, równowagi i przeciwdziałania sile grawitacji. Poziom drugi integracji sensorycznej zapewnia łączenie bodźców systemu dotykowego, przedsionkowego i proprioceptywnego, co wpływa na koordynację i napięcie uwagi, planowanie ruchu, świadomość, percepcję własnego ciała, obustronną koordynację. Na poziomie trzecim powiązanie bodźców przedsionkowych, słuchowych, proprioceptywnych, uzmysławiających ciało oraz bodźców wzrokowych i słuchowych doprowadza do zdolności rozumienia mowy i uczenia się. Nadto współdziałanie bodźców optycznych z wyżej wymienionymi umożliwia dokładną percepcję wzrokową, a w dalszej kolejności – koordynację oko – ręka. Poziom czwarty opiera się na integrowaniu bodźców ze wszystkich kanałów zmysłowych. W efekcie możliwy jest rozwój poczucia własnej wartości, samokontroli, poczucia zaufania do siebie. Powyższe sfery rozwijają się na bazie schematu własnego ciałai doświadczenia zdobytego w procesie integracji sensorycznej. 
Zaburzenia integracji sensorycznej mogą dotyczyć układu sensorycznego lub motorycznego. W pierwszym typie układu za integrację odpowiada zmysł równowagi, układ czucia głębokiego i układ czucia powierzchniowego. Dzięki układowi przedsionkowemu informacje z kanałów półkolistych o stosunku do siły ciężkości i ustawieniu ciała w przestrzeni stanowią punkt odniesienia dla wszystkich zmysłów. Rozumienie przestrzeni jest warunkowane świadomością pozycji głowy i ukierunkowania gałek ocznych, co jest możliwe dzięki propriocepcji. Powyższe informacje zapewniają umiejętność planowania i sterowania ruchem. Zmysł czucia głębokiego – propriocepcji – dostarcza niezbędnej dla wykonania skutecznego ruchu informacji o wewnętrznym schemacie ciała oraz pewnych cechach otoczenia, takich jak twardość, elastyczność. Częściowo może zostać skompensowany informacjami wzrokowymi. 
Nieprawidłowa propriocepcja skutkuje trudnościami z odpowiednim napięciem różnych grup mięśni, stabilizacją poszczególnych części ciała względem siebie i uruchamianiem innych. Z kolei receptory czucia powierzchniowego odbierają informacje dotyku, ucisku, temperatury i bólu, a także o granicach naszego ciała. Nadmierna reaktywność lub podreaktywność dezorganizuje funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego. Nadreaktywność zmysłu dotyku wywołuje dyskomfort w kontakcie z niektórymi ubraniami, pokarmami, substancjami nie tylko w obrębie dłoni, ale i jamy ustnej, innych części ciała. Ponadto może zwiększać pobudliwość ruchową i emocjonalną, trudności w koncentracji uwagi i budowaniu więzi. Niedostateczna wrażliwość na bodźce dotykowe przekłada się na potrzebę dziecka, by samodzielnie ich dostarczać poprzez drażnienie okolicy ust. 
Nieprawidłowości sensoryczne w układzie motorycznym wpływają na postawę ciała, lokomocję, motorykę precyzyjną rąk oraz umiejętność mowy i funkcjonowania społecznego. Zaburzenia ze sfery dużej motoryki objawiają się nierozumieniem poleceń słownych dotyczących ruchów, trudnościami z naśladowaniem, ubogą manipulacją zabawkami, zwiększoną potrzebą czasu na zaplanowanie ruchu i jego wykonanie, trudnościami z jednoczesnym wykonywaniem dwóch funkcji, np. słuchaniem i pisaniem, zaburzeniami regulacji napięcia mięśniowegowpływającymi na męczliwość, brakiem umiejętności przekraczania linii środkowej ciała, nieprawidłową koordynacją ruchową, nieadekwatnym stosowaniem siły i ocenianiem odległości podczas wykonywania czynności ruchowych, nieprawidłowymi reakcjami równoważnymi. 
Niewłaściwe funkcjonowanie układu motorycznego to również nieprawidłowości w obrębie małej motoryki. Ujawniają siętrudnościami z czynnościami precyzyjnymi, rysowaniem i pisaniem. Dodatkowo zauważa się wpływ powyższych trudności na funkcjonowanie psychiczne i społeczne dzieci. Zaburzenia integracji sensorycznej niejednokrotnie obniżają samoocenę dziecka, wywołują poczucie bezradności, niekompetencji (Sadowska 2001).

Charakterystyka dzieci z opóźnionym rozwojem mowy

Dzieci z opóźnionym rozwojem mowy przejawiają trudności w zakresie artykulacji, posługiwania się kategorią zdaniową, demonstrują ograniczony czynny i bierny zasób słów orazdysgramatyzm. Ujawniają niejednokrotnie trudności w przetwarzaniu słuchowym. Nierzadko opóźnienie rozwoju mowy współwystępuje z opóźnieniem rozwoju myślenia słowno-pojęciowego. W rozwoju dominacji stronnej u dzieci z opóźnionym rozwojem mowy może ujawnić się skłonność do oburęczności. Bez względu na pierwotną przyczynę i stopień obserwowanych nieprawidłowości w nabywaniu kompetencji językowych i komunikacyjnych wskazane jest wieloprofilowe oddziaływanie. 
Rozwój mowy zależy od wielu czynników, m.in. od wzbudzania zainteresowania otoczeniem, umiejętności regulowania oddechu, sprawności artykulatorów, odbioru i przetwarzania informacji słuchowych (Zaleski 1992).
W terapii opóźnionego rozwoju mowy warto uwzględnić czynniki, które warunkują nabywanie umiejętności komunikacyjnych i mowy, takie jak: reaktywność na dotyk i dźwięki, przetwarzanie słuchowe, kontrola posturalna, schemat ciała, percepcja ciała, praksja dotycząca dużej motoryki, praksja obejmująca małą motorykę, praksję oralną.

Rola oddechu i mięśni tłoczni brzusznej

Zdolność regulowania oddechu umożliwia dobrą samoregulację zachowania oraz wpływa na wytworzenie strumienia powietrza niezbędnego do fonacji, czyli tworzenia dźwięku, utrzymanie stabilności głosu i jego modulację. Na pracę układu oddechowego mają wpływ mięśnie tłoczni brzusznej zlokalizowane w jamie brzusznej. Do mięśni tych zalicza się: przeponę, mięsień poprzeczny brzucha, skośny wewnętrzny i zewnętrzny brzucha, miesień prosty brzucha, mięśnie krocza tworzące przeponę miednicy (Sadowska 2001).Wspierają one pracę przepony w czasie wydechu, dlatego też ich stymulacja wpływa korzystnie na spontaniczne pobudzanie dziecka do wokalizacji (Karga 2013).

Kontrola postawy ciała i jej wpływ na komunikację

Kontrola postawy wymaga silnych mięśni klatki piersiowej, brzucha, pleców i szyi. Zdolność przeciwdziałania sile grawitacji przyczynia się do odpowiedniego utrzymania postawy ciała, a co za tym idzie – właściwej kontroli ułożenia w przestrzeni tułowia i głowy. Umożliwia to śledzenie wzrokiem otoczenia, partnera dialogu. Na kierowanie ciałem ma wpływ układ przedsionkowy, który właśnie informuje o stosunku siły ciężkości i o pozycji ciała w przestrzeni. Pełną percepcję ciała zapewnia odczucie siły grawitacji, ciężaru i ruchu w powiązaniu z odczuciami ze stawów, mięśni i skóry. Impulsy z tegoż układu wraz z czuciem głębokim regulują poziom napięcia mięśniowego, niezbędnego także dla odpowiedniej pracy mięśni narządów mowy w trakcie artykulacji (Rzeźnicka-Krupa 2014).

Mechanizm odruchów pierwotnych

Odruchy ustno-twarzowe stanowią podstawę rozwoju ruchowego nowonarodzonego dziecka. Odruchy te mogą występować jako szczątkowe, nadaktywne, opóźnione w dojrzewaniu i niezintegrowane. Każda z tych dysfunkcji stanowi czynnik utrudniający osiągnięcie pełnej integracji sensomotorycznej. Odruchy ustno-twarzowe można podzielić na reakcje i odruchy odpowiedzialne za funkcje jedzenia, czyli ssanie, połykanie, gryzienie, trzymanie w ustach, zaciskanie zębów, żucie, reakcje oddychania, odruch wymiotny. Dłoniowo-bródkowy odruch Babkina, odruchy szukania, odruchy posturalne, a wśród nich prostowania głowy, ustalania głowy, błędnikowe i wzrokowe, odruch związany z utrzymywaniem poziomu oczu, górny odruch ochrony ścięgien, posturalny odruch Straussa, reakcje oczu, odruchy oddechowe i niektóre reakcje obronne, reakcje związane z wyrażaniem emocji dotyczące czucia satysfakcji i niezadowolenia, odruchy i reakcje związane z różnymi systemami koordynacji, reakcje poznawcze, reakcje związane z artykulacją i mową dotyczące wymawiania sylab, naśladowania dźwięków, słów, prostych zdań. Odruchy twarzy, jak i inne odruchy...