Dziecko w świecie symboli i znaków

Świat symboli i znaków w edukacji przedszkolnej – jak kształtować zdolności do rozumienia kultury

Małe dziecko żyje najpierw w świecie rzeczy realnych, których właściwości poznaje w toku ich przekształcania. Z czasem wchodzi w świat symboli i znaków, których znaczenia uczy się odczytywać przy pomocy dorosłych. Symbole i znaki są bardzo istotne w otaczającej dziecko rzeczywistości, tworzą bowiem prawdziwie ludzki, kulturowy świat. Bez pomocy dorosłych, którzy przekazują dzieciom klucz do odczytywania tych zaszyfrowanych kulturowych znaków, dziecko czułoby się wśród nich obco. Jednak już małe dziecko posiada właściwości umysłu, które są mu pomocne w poruszaniu się w zakodowanym świecie kulturowym. Jedną z nich jest zdolność do wyobrażeń, czyli przywoływania kopii przedmiotów niepostrzeganych aktualnie. Drugą jest pamięć zdarzeń minionych. I wreszcie – funkcja symboliczna myślenia, czyli zdolność do przywoływania minionych zdarzeń niepostrzeganych aktualnie za pośrednictwem znaków i symboli. Wszystkie trzy właściwości rozwijają się bardzo intensywnie właśnie w wieku przedszkolnym.

Przedszkolak jest w stanie zastępować jedne rzeczy innymi, traktując je jako substytuty tych rzeczy. Istotnym elementem pozwalającym na owo przemianowanie jest możliwość określonego działania na zastępnikach. Fundamentem przemianowania staje się zaś słowo, które odgrywa rolę symbolicznego znaku. Język jest tym systemem symbolicznym, którego uczymy się w najwcześniejszym dzieciństwie. Stosowanie w edukacji przedszkolnej zastępników w postaci znaków i symboli sprzyja poznawaniu nowych systemów znaków i symboli, np. języka pisanego. Stanowi ponadto podstawę kulturowej adaptacji człowieka, dając mu szanse wejścia w świat kultury społeczeństwa, w którym się wychowuje, ale także poznawania i rozumienia kultury innych społeczeństw.

Charakterystyka poziomu rozwoju umiejętności trzylatka

Znaczki rozpoznawcze to uproszczone oznakowanie rysunkiem przydzielonych maluszkowi miejsc już od pierwszego kontaktu z przedszkolem, organizowanego podczas spotkań adaptacyjnych. Trzylatek rozumie, że oznakowane w ten sposób miejsca informują jego i innych, że właśnie tu znajduje się jego przechowywana odzież (w szatni), ręcznik (łazienka), przyniesione „skarby”, rysunki… (np. indywidualna szuflada). W ten sposób uczy się, że przestrzeń może być w określony sposób uporządkowana i opisana, aby możliwe było jej identyfikowanie. Czy inne miejsca, z których może korzystać trzylatek w przedszkolu mogą być opatrzone uproszczonym rysunkiem, zrozumiałym dla niego? Mogą i są, np. toalety. Mieszczą się one nie tylko przy salach pobytu dzieci, ale i w innych ogólnodostępnych miejscach w przedszkolu, z których mogą korzystać dzieci w koniecznej sytuacji. Uwagę malucha warto skierować na oznakowanie miejsca w sposób zrozumiały dla ludzi na całym świecie, którego kryterium stanowi płeć, a także niepełnosprawność.

Rozwijanie umiejętności w praktyce

Scenariusz dla dzieci trzyletnich

Temat zajęcia: Rozumiem różne symbole

Cele zajęć: 
Dziecko:

• rozumie sens wykorzystywania symboli, np. w znakowaniu określonych ogólnodostępnych miejsc, 
• koncentruje uwagę na słuchaniu wyjaśnień nauczycielki,
• interesuje się znaczeniem symboli,
• aktywnie uczestniczy w proponowanych zadaniach,
• aktywnie uczestniczy w rozmowach zespołowych

Metody:

• czynne: kolorowanie konturu rysunku,
• oglądowe: oglądanie znaków rozpoznawczych, uproszczonych rysunków – symboli, oglądanie rysunków w określonych miejscach – pomieszczeniach przedszkola,
• słowne: uczestniczenie w rozmowie na określony temat 

Środki i pomoce dydaktyczne: taca, znaczki rozpoznawcze, symbole – rysunki – oznakowania WC – damskie, męskie, dla niepełnosprawnych, kontury oznakowań, kredki

Formy pracy: grupowa

Przebieg zajęć:

• Oglądanie zbioru różnorodnych znaków, symboli zgromadzonych przez nauczycielkę, które znajdują się w przedszkolu, np. kilka znaków rozpoznawczych przydzielonych dzieciom z grupy, oznakowania WC dla osób różnej płci, oznakowania WC dla niepełnosprawnych. 
• Nazywanie znaków, symboli.
• Rozmowa na temat przedstawionych rysunków – zasadności i praktyki ich wykorzystywania: „Po co?", „Dlaczego w taki sposób?” – np. „dzieci nie potrafią czytać liter, a rysunek rozumieją”.
• Odszukania miejsc w pomieszczeniach, w których przebywają dzieci z grupy trzylatków, oznakowanych znakami, symbolami prezentowanymi przez nauczycielkę (dzieci wskazują miejsca umieszczenia prezentowanych znaczków rozpoznawczych – szuflady indywidualne, łazienka, symboli toalet, z których korzystają osobno dziewczynki i osobno chłopcy).
• Wyjście z sali pobytu dzieci – odszukanie pomieszczeń toalet odrębnych dla kobiet (dziewczynek), mężczyzn (chłopców). Zwrócenie uwagi na symbol „toaleta dla niepełnosprawnych” – wyjaśnienie i pokazanie dzieciom specyfiki pomieszczenia.
• Ustalenie, kiedy dzieci korzystają z właściwych pomieszczeń toalet w przedszkolu (poza salą), odrębnych dla różnej płci – np. wówczas, gdy wychodzą z przedszkola z rodzicami, a jeszcze zaistnieje konieczność skorzystania z toalety.
• Wybór symbolu, którym oznaczane są toalety do publicznego korzystania. Pokolorowanie według własnego pomysłu. Wyjaśnienie, co oznacza wybrany obrazek.

Charakterystyka poziomu rozwoju umiejętności czterolatka

Otoczenie spostrzegane przez dziecko w wieku czterech lat jest dla niego niezwykle interesujące. Ciekawość w jego poznaniu rodzi bardzo wiele pytań, również dotyczących tego, co nie jest zrozumiałe wprost, lecz zostało np. symbolicznie oznakowane. Z tego powodu bardzo intrygujący, zwłaszcza dla chłopców, jest świat motoryzacji: modele samochodów, symbole dotyczące marek, a także ruch drogowy z całym arsenałem znaków drogowych. Warto wykorzystać to naturalne zainteresowanie, aby przybliżać zasady ruchu drogowego, a zwłaszcza bezpieczne w nim uczestnictwo. Jest to kwestia niezwykle istotna w czasach, gdy zasady bezpiecznego zachowania się na ulicy nie zawsze są respektowane w należyty sposób. Obserwacja uczestników ruchu drogowego często nasuwa pytanie: „co się stało z zasadami zachowania na drodze, które niewątpliwie były już przybliżane w przedszkolu?”. Wchodzenie na jezdnię bez upewnienia się, że jest to sytuacja bezpieczna, wymuszanie zatrzymywania się pojazdów również w miejscach, które nie są do tego przeznaczone, to sytuacja bardzo powszechna. Stąd konieczne jest, aby nauczyciele, również edukacji przedszkolnej, szczególnie poważnie podeszli do bezpiecznego uczestnictwa w ruchu drogowym.

Rozwijanie umiejętności w praktyce

Scenariusz dla dzieci czteroletnich

Temat zajęcia: Rozpoznaję znaki drogowe

Cele zajęć
Dziecko:

• rozumie sens wykorzystywania symboli, np. w oznakowaniu ruchu drogowego, 
• rozumie zasady zachowania się pieszych na jezdni,
• koncentruje uwagę na słuchaniu wyjaśnień nauczycielki,
• rozróżnia kształty geometryczne,
• posługuje się nazwą kształtu: „koło”, „kwadrat”,
• interesuje się znaczeniem symboli,
• aktywnie uczestniczy w proponowanych zadaniach oraz w rozmowach zespołowych

Metody:

• czynne: udział w zabawach o charakterze ruchowym, kolorowanie ilustracji znaku drogowego, zwiedzanie minimiasteczka ruchu drogowego,
• oglądowe: oglądanie znaków drogowych,
• słowne: słuchanie fragmentu utworu literackiego, poszerzanie słownictwa o nazwy znaków drogowych, uczestniczenie w rozmowie na określony temat

Środki i pomoce dydaktyczne: utwór Krzysztofa Wiśniewskiego Kolorowe znaki, organizacja minimiasteczka ruchu drogowego, sygnalizator świetlny na baterie, znaki drogowe (drewniane lub papierowe), kontury znaków drogowych, kredki

Formy pracy: grupowa

Przebieg zajęć:

• Zaproszenie dzieci do minimiasteczka ruchu drogowego zorganizowanego w sali gimnastycznej.
• Słuchanie fragmentu utworu K. Wiśniewskiego pt. Kolorowe znaki 

Idąc na spacer ze swoim tatą,
mały przedszkolak był nieswój taki,
nie wiedział bowiem dlaczego stoją
na wszystkich drogach te dziwne znaki.
Na jednej nóżce, tak jak bociany:
trójkąty, koła, romby, kwadraty.

• Rozmowa na temat treści utworu. Wyjaśnienie znaczenia znaków drogowych.
• Zwiedzanie minimiasteczka… zgodnie z oznaczeniem – znakami drogowymi („przejście dla pieszych”, „skręt w …”, „parking”, „uwaga, dzieci!”, „zakaz ruchu”, „droga dla rowerzystów”).
• Zabawa ruchowa bieżna (w sali) „Samochody” z wykorzystaniem sygnalizatora świetlnego na baterie. Dzieci poruszają się po sali w określonym kierunku, po wyznaczonym torze (zaznaczonym np. szarfami) jeśli światło sygnalizatora ma kolor zielony. Gdy nauczycielka przełączy sygnalizator na kolor czerwony – uczestnicy zatrzymują się.
• Układanie znaków drogowych według kształtu.
• Wyjaśnienie, że „znaki trójkątne mówią UWAŻAJ!”, „znaki kwadratowe informują, co w danym miejscu znajduje się”, „znaki w kształcie koła – nie pozwalają na…!”.
• Kolorowanie wybranego znaku drogowego – wypełnienie konturów właściwym kolorem. Nazywanie wybranego znaku.
• Zaproszenie dzieci na wycieczkę na skrzyżowanie. Podczas wyjścia zwracanie uwagi na znaki drogowe. Próby ich identyfikowania i nazywania. Konieczne: zasady przechodzenia przez jezdnię! (spoglądanie w różne strony w celu upewnienia się, że nie jedzie żaden pojazd i możliwe jest przejście na drugą stronę. Obserwacja ruchu na skrzyżowaniu).
• Po powrocie do przedszkola – dzielenie się wrażeniami z wycieczki, przypomnienie zasad bezpiecznego poruszania się na jezdni.
• Chętne dzieci podejmują zabawy konstrukcyjne z wykorzystaniem makiety ruchu drogowego, znaków drogowych, pojazdów. 

Charakterystyka poziomu rozwoju umiejętności pięciolatka

Stymulując rozwój funkcji symbolicznej u pięciolatków, nauczycielka powinnna stwarzać wiele takich sytuacji, w których będzie konieczne posługiwanie się różnego rodzaju symbolami i znakami. Sytuacje te nadal powinny wynikać z dotychczasowych doświadczeń dzieci pięcioletnich i mieć bogatą reprezentację wyobrażeniową w ich umysłach oraz zostać wcześniej poznane i opracowane intelektualnie. Dobrym przykładem znaków, ze względu na duże podobieństwo z tym, co oznaczają, są piktogramy. Pięciolatek z powodzeniem może się posługiwać znakami piktograficznymi, gdyż ma szeroki wachlarz różnorodnych wyobrażeń o otaczającym świecie. Dziecko pięcioletnie powinno być zachęcane do odczytywania i wytwarzania symboli i znaków w różnych sferach swojego działania: ruchowej, percepcyjnej i werbalnej.

Rozwijanie umiejętności w praktyce

Scenariusz dla dzieci pięcioletnich

Temat zajęć: Cechy rzemiosł różnych

Cele zajęć:
Dziecko:

• poznaje piktogramy i znaki różnych zawodów,
• rozumie sens informacji podanych w formie uproszczonych rysunków na znakach różnych rzemiosł,
• rozwija myślenie symboliczne,
• docenia społeczną rolę różnych zawodów i rzemiosł,
• doskonali sprawność manualną,
• dostrzega humor w fabule utworu.

Metody:

• słowne: inscenizacja utworu Danuty Gellnerowej Kaczorkowe buty,
• czynne: ilustrowanie ruchem wybranego zawodu w formie pantomimy; wykonanie w zespole wytworów charakterystycznych dla różnych rzemiosł; rysowanie piktogramu wybranego zawodu,
• oglądowe: oglądanie znaków i piktogramów różnych rzemiosł i zawodów.

Środki i pomoce dydaktyczne: sylweta kaczorka, ilustracje przedstawiające różne punkty usługowe (zakład krawiecki, piekarnię, zakład zegarmistrzowski, stolarski, straż pożarną, pocztę, zakład szewski), piktogramy w formie uproszczonych rysunków charakterystycznych dla cechu różnych rzemiosł (np. nożyczki dla zakładu fryzjerskiego, koperta dla poczty, but dla zakładu szewskiego, rogalik dla piekarni, igła z nitką dla zakładu krawieckiego itp.), pojemnik z kilkoma rodzajami piktogramów po kilka z każdego rodzaju: szewskim, piekarniczym i krawieckim oraz pocztę, masa solna, nożyczki, klej, kolorowy blok techniczny, dziurkacz, sznurówki, tkanina z miękkiego polaru pocięta na dłuższe paski, kolorowy papier ksero.

Formy pracy: zbiorowa, zespołowa, indywidualna.

Przebieg zajęć:

• „Kaczorkowe buty” – wysłuchanie utworu Danuty Gellnerowej w formie inscenizacji. Nauczycielka recytuje tekst utworu, posługując się sylwetą kaczorka w zniszczonych bucikach, którą prezentuje kolejno na tle ilustracji przedstawiających różne zakłady usługowe: krawiecki, piekarniczy, zegarmistrzowski, stolarski, remizę strażacką, pocztę, kominiarski, szewski. Prowadząca pyta dzieci, dlaczego kaczorek się mylił, szukając zakładu szewskiego, a następnie upewnia się, czy one wiedzą, kto szyje ubrania, kto czyści kominy, kto piecze bułki, kto naprawia buty, kto gasi pożary, kto roznosi listy. Jak można by ułatwić kaczorkowi rozpoznawanie różnych punktów usługowych w mieście?
• „Jaki to zawód?” – prowadząca prezentuje dzieciom piktogramy różnych punktów usługowych i zawodów, pięciolatki zaś odgadują, jaki to może być zawód, np. nożyczki – fryzjer, igła z nitką – krawiec, bucik – szewc, zegar – zegarmistrz, rogalik – piekarz, koperta – listonosz, oskard i kilof – górnik, kielnia – murarz, stetoskop – lekarz, strzykawka – pielęgniarka, doniczka – ogrodnik, garnek – kucharka, eskulap – aptekarz. Następnie uczestnicy zabawy imitują ruchem czynności wykonywane przez pracowników w danym zawodzie. Nauczycielka może też zapytać dzieci, jaki znaczek mógłby mieć policjant, nauczyciel, żołnierz, rolnik, informatyk.
• „Pantomima zawodów, czyli kim będę, gdy dorosnę” – prezentacja przez chętne dzieci zagadek w formie pantomimy wybranej przez siebie profesji. Zachęcanie do narysowania piktogramu wybranego przez dziecko zawodu.
• „Zakłady usługowe” – pięciolatki losują z pojemnika po jednym z czterech rodzajów piktogramów: piekarza, szewca, listonosza, krawca i udają się do stolika oznaczonego takim samym piktogramem:
  • zakład krawiecki – tu czekają na dzieci nożyczki i paski materiału z polaru, który będą nacinać na krótszych końcach we frędzle; w ten sposób powstaną kolorowe szaliki dla lalek,
  • zakład szewski – zadaniem pięciolatków będzie tu odrysować podeszwę lewego i prawego kapcia na kolorowych kartkach z bloku technicznego, dziurkaczem zrobić dziurki z pomocą osoby dorosłej i przewlec kolorowe sznurowadła; tak przygotowane buciki będą służyć do nauki wiązania sznurowadeł,
  • poczta – dzieci, które wylosowały piktogram koperty, wykonają kolorowe koperty; będą one służyć do przechowywania rozsypanek literowych lub sylabowych do zajęć,
  • piekarnia – w tym miejscu dzieci, które wylosowały piktogram piekarni, ulepią z masy solnej rogale i bułki, które po wyschnięciu będą wykorzystane do zabawy w sklep. Po skończonej pracy nauczycielka chwali dzieci za solidnie wykonane zadania i podkreśla ich użyteczność dla grupy. Na zakończenie zajęć dzieci umieszczają piktogramy różnych zawodów przy właściwej ilustracji i odgrywają z pomocą dorosłego w roli narratora utwór Kaczorkowe buty.
• Spacer pobliskimi ulicami. Wyszukiwanie w otoczeniu umownych znaków oznaczających różne punkty usługowe i sklepy. Odczytywanie tych znaków.

Charakterystyka poziomu rozwoju umiejętności sześciolatka

W ostatnim roku edukacji przedszkolnej dziecko jest w stanie przyswoić sobie oraz samodzielnie wytwarzać znaki i umowne elementy oznaczające, które pozwalają komunikować się z różnymi osobami, w każdej sytuacji. Sześciolatek opanowuje wszystkie rodzaje elementów oznaczających, tzn. oznaki, symbole i znaki. W sposób jednoczesny i skoordynowany potrafi je zastosować w płaszczyźnie enaktywnej, ikonicznej i symbolicznej. Co więcej, jest zdolny do przekładania schematów umysłowych z wcześniej opanowanych systemów w różnych możliwych kombinacjach: z enaktywnej w symboliczną i odwrotnie, z ikonicznej w symboliczną i odwrotnie, z ikonicznej w enaktywną i odwrotnie.

Rozwijanie umiejętności w praktyce

Scenariusz dla dzieci sześcioletnich

Temat zajęć: Poznajemy herby polskich miast

Cele zajęć:
Dziecko:

• poznaje historię herbu miejscowości, w której żyje, i symboliczne znaczenie jego elementów,
• odwiedza miejsca użyteczności publicznej, na których gmachach widnieje herb miejscowości,
• rozumie funkcję herbu jako znaku reprezentacyjnego miejscowości,
• poznaje herby wybranych miast Polski oraz ich historię,
• uczestniczy w wycieczce po swojej miejscowości,
• doskonali percepcję wzrokową oraz sprawność manualną,
• doskonali słuch fonematyczny, kojarząc nazwę miejscowości z rysunkiem w jego herbie, np. Koźle – kozy, Jelenia Góra – jeleń, góra,
• globalnie czyta nazwę swojej miejscowości.

Metody:

• słowne: słuchanie ciekawostek na temat herbów miast polskich; przypomnienie legendy o warszawskiej syrence; utrwalenie znajomości wiersza Władysława Bełzy Kto ty jesteś,
• czynne: udział w wycieczce pieszej po miejscowości; ozdabianie herbu swojej miejscowości dowolną techniką,
• oglądowe: oglądanie herbów miast polskich, wyszukiwanie opisywanego herbu; składanie obrazka z części (herb stolicy).

Formy pracy: zbiorowa, zespołowa, indywidualna

Środki i pomoce dydaktyczne: tablice z herbami miast polskich, pojedyncze znaki herbowe, herb stolicy i rodzinnej miejscowości w formie puzzli, kserokopie karty pracy z herbem swojej miejscowości; różne materiały plastyczne do wypełniania konturów herbu, etykiety z nazwą swojej miejscowości do globalnego czytania i podpisywania herbu swojej miejscowości.

Przebieg zajęć:

• „Kto ty jesteś?” – nauczycielka nawiązuje do symboli narodowych poznanych przez dzieci przy okazji obchodów Święta Niepodległości, utrwala z nimi znajomość wiersza W. Bełzy. Następnie informuje, że nie tylko państwa mają swoje znaki, ale także miasta, a nawet pomniejsze miejscowości.
• „Herb Stolicy” – dzieci dzielą się na kilkuosobowe zespoły, w których układają w całość pocięty na elementy herb stolicy Polski – warszawską syrenkę. Przypominają sobie legendę o warszawskiej syrence, która stanęła w obronie mieszkańców grodu nad Wisłą i odtąd stała się ich symbolem.

• „Z koroną w herbie” – nauczycielka prosi dzieci o wyszukanie wśród herbów na tablicy z herbami tych, które mają wśród swoich rysunków koronę, a następnie wyjaśnia im znaczenie owej korony. Sześciolatki próbują odczytać nazwę miejscowości pod danym herbem.

•  „Znajdź herb miejscowości” – prowadząca wyjaśnia dzieciom, że wiele miejscowości ma herby związane z nazwą miejscowości i prosi, by dzieci odszukały wśród wielu herbów symbol, np. Łodzi, Jeleniej Góry czy Sokołowa.

• „O którym herbie opowiadam” – nauczycielka wywiesza na tablicy w dowolnej kolejności kilka herbów miast pomorskich, następnie podaje ich krótką charakterystykę, a zadaniem dzieci jest wskazać właściwy herb, np. Słupsk ma w herbie czerwonego gryfa, którego ogon zanurzony jest w trzech falach; w herbie Sławna ogon gryf schowany jest za szachownicą. Następnie role się zmieniają i teraz chętne dzieci mogą opowiedzieć o wybranym przez siebie herbie w formie werbalnej lub ruchowej.
• „Herb naszej miejscowości” – prowadząca pyta dzieci, czy wiedzą, jaki herb ma ich miejscowość, następnie pokazuje go w albumie i wyjaśnia znaczenie jego elementów dla historii miejscowości, np. ze względu na szczególne położenie, przynależność okolicznych ziem, znaczenie strategiczne, obronne lub charakterystyczne zajęcie ludności zamieszkującej miasto; starszaki kolorują herb swojej miejscowości według wzoru wywieszonego na tablicy; kontury herbu można ozdobić też różnymi technikami, np. mozaiką z kolorowej wydzieranki lub wypełnić plasteliną; wykonany herb podpisujemy etykietą z nazwą rodzinnej miejscowości.
• „Szukamy herbu naszej miejscowości” – nauczycielka zaprasza dzieci na wycieczkę po miejscowości, podczas której poszukają wspólnie budynków i miejsc użyteczności publicznej (np. Urząd Miejski lub Starostwo Powiatowe), na których znajduje się obraz herbu miasta; po odnalezieniu herbu opisują słownie jego elementy składowe i porównują z zabranym na wycieczkę herbem w albumie lub na obrazku.