„Zajmij, a nie drażnij”, czyli wykorzystanie funkcji wykonawczych w celu rozwoju umiejętności społecznych i emocjonalnych dziecka

Funkcje wykonawcze, które należą do wyższych procesów i kształtują się w ramach bieżącego rozwoju poznawczego, są niezwykle istotne podczas wykonywania i planowania różnych, intencjonalnych i chcianych czynności, jak również mają swój udział w rozumieniu i wcielaniu zasad i norm społecznych. Z tego punktu widzenia ważne jest wspomaganie dynamiki wzrostu wspomnianych funkcji, gdyż są one w stanie wpływać na umiejętności dotyczące regulowania nie tylko aspektów poznawczych, ale, co ważniejsze, wpływają na łatwość opanowywania stanów emocjonalnych oraz radzenia sobie z sytuacjami społecznymi. 

Funkcje wykonawcze – czym są?

Jak już wspomniano wyżej, funkcje wykonawcze należą do procesów wyższego rzędu i biegłość w ich używaniu jest nabywana w różnym czasie. To właśnie one sprawiają, że człowiek jest w stanie kierować swoim zachowaniem czy podejmować różne czynności, od tych prostych, związanych z samoobsługą (jedzenie, mycie się), do trudniejszych, w które zaangażowane są cykle następujących po sobie aktywności, np. planowanie i wprowadzanie w życie złożonych obowiązków domowych. Chociaż istnieje kilka koncepcji i klasyfikacji, w których wymieniane i charakteryzowane są poszczególne części aktywności wykonawczych (takie jak odraczanie reakcji, kontrola emocjonalna, płynność poznawcza, przerzutność uwagi, planowanie), to zazwyczaj wymieniane są ich 3 typy: hamowanie reakcji, przerzutność uwagi i pamięć robocza.

1. Hamowanie reakcji umożliwia kontynuowanie podjętego zadania i dalsze utrzymywanie na nim uwagi, mimo obecności bodźców rozpraszających. Wiąże się z umiejętnością samokontrolowania, koncentrowania się czy nadawania ważności i poświęcania czasu kolejnym czynnościom (priorytetyzacja – przypisywanie rangi działaniom). To ta funkcja pozwala na zatrzymanie się i uruchomienie procesów myślenia w celu niepodejmowania impulsywnych zachowań. Dzięki niej dziecko, zamiast nieprzemyślanego uderzenia kolegi w złości, pójdzie po pomoc do dorosłego czy też na prośbę mamy powstrzyma się przed zjedzeniem kolejnej porcji cukierków (mimo wyraźnej chęci na nie). 
    
2. Przerzutność uwagi (inaczej kontrola interferencji czy elastyczność poznawcza) to celowe kierowanie (przerzucanie) swojej uwagi między poszczególnymi zadaniami. Sprawia, że możliwe jest przekierowanie skupienia na istotne aspekty przy jednoczesnym ignorowaniu tych nieistotnych, co pozwala dostosować się (adaptować) do zmieniających się okoliczności. Wysoki poziom tej kompetencji sprawia, że dziecko będzie potrafiło inaczej rozmawiać z rówieśnikiem, a inaczej z dorosłym. Dodatkowo elasty...