Poczuć swoją wartość

Poczucie własnej wartości to uogólniona postawa człowieka wobec samego siebie, którą – jak każdą inną postawę – budują trzy elementy:

• intelektualny, czyli to, jak człowiek postrzega sam siebie, jak ocenia to, kim jest i co robi, jakie ma myśli i przekonania na swój temat, 
• emocjonalny, czyli jakie uczucia żywi w stosunku do siebie, czy siebie lubi, szanuje, akceptuje, czy uważa, że zasługuje na miłość,  
• behawioralny, czyli w jaki sposób zachowuje się wobec siebie, jak siebie traktuje, na ile umie zadbać o siebie i zaspokojenie swoich potrzeb. 

Poczucie własnej wartości to nie chwilowe dobre myśli o sobie, ulotne zadowolenie z tego, co się zrobiło, czy zadbanie o siebie raz na jakiś czas. To trafna i uczciwa samoocena oraz głęboka wiara w to, że jest się po prostu dobrym, ważnym i kompetentnym. To odczuwanie samoakceptacji i sympatii do siebie niezależnie od doświadczanych porażek, popełnianych błędów czy krytyki ze strony innych. To także regularność i konsekwencja w dbaniu o siebie oraz takie działania, które potwierdzają, że jest się dla siebie kimś najważniejszym, kto ma prawo dążyć do szczęścia.

Między pychą a wstydem

Wiele osób utożsamia poczucie własnej wartości z samozachwytem, samouwielbieniem, samolubnością, silnym egocentryzmem. Tymczasem jest to zrównoważona postawa, która znajduje się dokładnie między dwiema skrajnościami – niekonstruktywnym wstydem i równie niekonstruktywną pychą. Takie wypośrodkowanie sprawia, że ma dać ona w efekcie stabilność emocjonalną. 
Dla osób z bardzo wysokim poziomem niekonstruktywnego wstydu I. Majewska-Opiełka, polska psycholog zajmująca się rozwojem osobistym, proponuje ćwiczenie-eksperyment pt. „Uwaga, idę”.

Skąd problemy z poczuciem własnej wartości?

Każdy człowiek rodzi się w konkretnej rodzinie i z każdym dniem, kiedy rozwija się i dorasta, kształtuje się jego poczucie własnej wartości. Liczy się wszystko – najdrobniejsze gesty, zachowania, słowa różnych osób z najbliższego otoczenia, a najbardziej opiekunów. Ich reakcje na sukcesy i porażki, zachowania zgodne z oczekiwaniami i te niepożądane. I choć warto zakładać, że osoba, która staje się rodzicem, stara się wypełniać swoją rolę tak dobrze, jak tylko potrafi, nie zawsze umie stworzyć atmosferę odpowiednią do rozwoju zdrowych emocji i psychiki u dziecka. Dlaczego? Chociażby dlatego, że jej opiekunowie również mogli nie umieć zadbać, aby zbudować w niej poczucie własnej wartości. To sprawia, że pojawia się ryzyko, że taki deficyt będzie przekazywany kolejnym pokoleniom. Oto przykłady warunków w domu rodzinnym, które nie służą budowaniu poczucia własnej wartości u dziecka:

• Zaniedbanie emocjonalne – pozbawianie dziecka autentycznej uwagi i zainteresowania jego opiekunów, brak fizycznej i/lub psychicznej dostępności rodziców z powodu np. rozwodu, przeciążenia pracą, nadmiernej koncentracji na sobie, swoich sprawach i problemach.
• Niespójność komunikatów – wysyłanie przez opiekunów w tym samym czasie sprzecznych sygnałów, co skutkuje pojawieniem się niepewności i dezorientacji u dziecka, np. Kocham cię takiego, jaki jesteś, ale musisz zmienić w sobie kilka rzeczy. Chcę spędzać z tobą jak najwięcej czasu – bo jesteś dla mnie najważniejszy – ale teraz po prostu nie mogę. Pragnę, żebyś robił w życiu to, co chcesz, ale nie możesz zawieść moich planów, nadziei i ambicji wobec ciebie.
• Krytyka i wymaganie perfekcji – oczekiwanie, że dziecko będzie idealne, i ciągłe niezadowolenie, że takie nie jest, okazywanie mu aprobaty jedynie w sytuacjach, kiedy – według opiekunów – na to zasłuży.
• Nadmierna kontrola – przekonanie w rodzicu, że wie on lepiej, czego potrzebuje jego dziecko, podejmowanie za nie wszystkich decyzji, odbieranie mu inicjatywy, sprawczości i samodzielności.
• Delegowanie do bycia winnym – obarczanie dziecka odpowiedzialnością za problemy i niepowodzenia rodziny, wyrażanie wobec niego gniewu, rozczarowania, niezadowolenia.
• Delegowanie do bycia opiekunem – wymaganie od dziecka, aby jak najszybciej dorosło, stało się odpowiedzialne i zaopiekowało się swoimi rodzicami, rodzeństwem i samym sobą.

Analiza nawyków i nauk wyniesionych z domu rodzinnego może pomóc w uświadomieniu sobie, czy przypadkiem nie powielamy szkodliwych zachowań. Warto pamiętać, że nie chodzi o to, aby obarczać swoich najbliższych za problemy z własnym poczuciem wartości. To niczemu nie służy. Jeśli zależy nam na utrzymaniu dobrych relacji z własnymi rodzicami, najlepiej jest im odpuścić i wybaczyć. Nie możemy też upatrywać w dzieciństwie całkowitego wytłumaczenia teraźniejszości. 

Kiedy stajemy się dorośli, zaczynamy być w pełni odpowiedzialni za poczucie własnej wartości i możemy mniej lub bardziej świadomie działać na jego korzyść lub niekorzyść. Problemy z poczuciem własnej wartości mogą wynikać z niewielkiej wiedzy o sobie, z niedostatecznego wglądu i zaangażowania w samopoznanie. Mogą również wiązać się ze zbyt wysokimi standardami oceniania siebie samego. Amerykański psycholog, profesor E. T. Higgins, autor rozróżnienia na „ja” realne, idealne i powinnościowe, dowodzi, że za obniżenie poczucia własnej wartości i nieprzyjemne stany emocjonalne odpowiada rozbieżność między „ja” realnym a idealnym lub powinnościowym.