Gorzki smak dziecięcej porażki

Rywalizacja – z sobą samym i innymi

Całe życie dziecka jest staraniem się oraz radzeniem sobie z frustracją i złością w przypadku niepowodzenia. Małe dziecko – zmagając się z codziennymi czynnościami – cały czas uczy się wytrwałości oraz tego, że tylko poprzez staranie można osiągnąć zamierzony cel. Można powiedzieć, że bardzo małe dziecko – takie w wieku przedprzedszkolnym – rywalizuje głównie ze sobą oraz światem jako takim. Z nieprzyjaznym światem, który nie chce go słuchać, podkładając za wysokie krawężniki, zbyt ciasne rękawy bluzek i niepasujące do otworów sortera klocki. Maluch szybko odkrywa, jaką radość niesie zwycięstwo – cieszy się z samodzielności i z każdego odniesionego sukcesu. W tych sukcesach uczestniczą dorośli (rodzice, opiekunowie), którzy poświęcają uwagę, czas, zainteresowania, biją brawo, doceniają dziecko, ciesząc się razem z nim z jego osiągnięć. Ta pozytywna uwaga zachęca malucha do dalszych prób. Obecność życzliwego dorosłego, doceniającego starania, ale też rozumiejącego, że frustracja i niepowodzenie są naturalnymi etapami nauki, sprzyja rozwojowi dziecka.

Maluch w wieku przedprzedszkolnym regularnie odnosi małe zwycięstwa i porażki. W towarzystwie wspierającego dorosłego, który wspólnie z nim cieszy się z sukcesów, oraz wspiera go w sytuacji porażki, przygotowuje się do późniejszej rywalizacji z rówieśnikami.

Radzenie sobie z porażką jest UMIEJĘTNOŚCIĄ, podobną jak np. jazda na rowerze. Używając dalej tej analogii, można wykazać wiele wspólnych cech:

• radzenia sobie z porażką trzeba się nauczyć (podobnie jak jazdy na rowerze) – wymaga to czasu i ćwiczeń,
• dużo zależy od dorosłego towarzyszącego dziecku w zmaganiach – cierpliwy i wspierający lepiej się sprawdzi, niż karzący, wyśmiewający, obojętny,
• dzieci różnią się potencjałem osobniczym – jednym łatwej, innym trudnej przyjdzie ta nauka,
• dorosły może tylko wspierać (towarzyszyć) dziecku w jego nauce, ale nie wykona wysiłku za nie – obserwacja dorosłego jeżdżącego sprawnie na rowerze nie wystarczy, aby opanować tę umiejętność. Kluczem jest możliwość osobistego doświadczenia – trzeba wsiąść na rower lub wejść w sytuację społeczną, która może skończyć się porażką.

Jazdy na rowerze uczymy się, wsiadając na siodełko i próbując jechać. Radzenia sobie z porażką uczymy się, doświadczając jej.

Komu najtrudniej się przegrywa?

Dzieci różnie znoszą porażki. Dla niektórych to drobna niedogodność, inne w ogóle wydają się nie przejmować tym, że nie wygrały, niektóre zaś reagują bardzo emocjonalnie, czasem – wydawało by się – zupełnie nieadekwatnie do wagi problemu.

„Czemu tak się złościsz? – dziwi (lub denerwuje się) dorosły. – Przecież to tylko gra Grzybobranie!” 

Dla dorosłego – z jego doświadczeniem i dojrzałością – to „tylko” gra. Dla dziecka, które funkcjonuje w tym, konkretnym momencie rzeczywistości, można powiedzieć, że jest wczepione pazurami i zębami w ten konkretny moment w czasie i przestrzeni – to „aż” gra. Dziecko przedszkolne ma wrażenie, że to, co dzieje się w danym momencie, będzie trwało zawsze. Nie planuje, nie przewiduje. W danej chwili ma przeświadczenie, że jeśli teraz mu nie idzie, to ten stan się będzie utrzymywał. Dlatego jego emocje bywają czasem (z punktu widzenia dorosłego) nieadekwatne. Zwykle są też krótkotrwałe i zmienne, więc szybko przemijają.

Czasem jednak trafiają się dzieci, dla których przegrywanie jest szczególnie trudne. Można wyróżnić kilka grup takich maluchów:

• dzieci niedojrzałe emocjonalnie – czyli dzieci, których funkcjonowanie emocjonalne plasuje się poniżej wieku życia. W toku dorastania (dojrzewania) dzieci uczą się coraz lepiej panować nad swoimi emocjami, poznają techniki radzenia sobie z porażką. Dla dziecka słabiej rozwiniętego w sferze społeczno-emocjonalnej (czyli np. pięciolatka funkcjonującego emocjonalnie na poziomie trzylatka) porażka będzie trudniejszym doświadczeniem niż dla dziecka rozwiniętego harmonijnie,

 

Tabela 1. Emocje, myśli i zachowania dziecka pojawiające się w sytuacji porażki – jak dorosły może pomóc dziecku się z nimi uporać

Emocje dziecka w sytuacji porażki		Jak pomóc dziecku w radzeniu sobie  z emocjami towarzyszącymi porażce?
złość wściekłość smutek rozczarowanie przygnębienie frustracja	Emocje pojawiają się niezależnie od woli dziecka, są automatyczne. Dziecko (człowiek) nie ma wpływu na ich pojawianie się, potrzeba czasu, żeby emocje opadły	Nazwać: „Widzę, że się zdenerwowałeś. „Wkurzyłeś się, bo przegrałeś” „Zasmuciłeś się, bo nie wygrałeś” Znormalizować: „To naturalne, każdy się złości, jak przegrywa” „Mnie też jest przykro, kiedy nie wygrywam” Zapewnić, że wszystko będzie dobrze: „Na pewno uda ci się następnym razem”
Myśli dziecka w sytuacji porażki		Jak pomóc dziecku w radzeniu sobie  z myślami towarzyszącymi porażce?
„Jestem do niczego!” „Zawsze przegrywam” „Pewnie oszukiwał” „To nie fair!” „Ta gra jest głupia” „Nie będę więcej grał!” „Walnę go!”	Myśli pojawiają się zaraz po emocjach. Pierwsza myśl nie jest do końca zależna od dziecka, ale na następne ma już wpływ – może wybrać, czy się będzie nakręcać, myślami typu: „Tak, to jego wina, przez niego przegrałem!”, czy raczej poszuka  myśli uspokajających tzw. monitów  „Raz się wygrywa, raz przegrywa”	Psychoedukacja: Uczenie dzieci, że staranie się, (wysiłek) przegrywanie i wygrywanie są rzeczami naturalnymi, czasem mają związek z osobą dziecka, a czasem zależą od okoliczności zewnętrznych lub szeroko pojętego szczęścia (losu). Uczenie procedur reagowania w przypadku porażki: np. „podaj rękę, podziękuj za grę, zaproponuj rewanż” Monity: „Raz się wygrywa, raz przegrywa” „Następnym razem mu pokażę!” „Zrewanżuję się!”
Zachowania dziecka w sytuacji porażki		Jak pomóc dziecku w radzeniu sobie  z zachowaniami występującymi w sytuacji porażki?
bicie krzyki rzucanie przedmiotami niszczenie atakowanie innych rzucanie się na podłogę obrażanie się	Dziecko ma wpływ na swoje  zachowanie. Każda emocja niesie ze sobą energię –  dziecko dąży do „uwolnienia” tej energii  z ciała – stąd ekspresyjne zachowania.  O ile jednak przeżywanie złości jest ok,  to już niszczenie ze złości kart do gry – nie. Ważne, aby w toku pracy uczuć dziecko  rozróżniania emocji od zachowania	Jasno określić, jakie zachowania w sytuacji porażki są: niepożądane (niedozwolone): krzyki, niszczenie rzeczy, wszelka agresja wobec innych (rzeczy) itp. pożądane: proponowanie rewanżu, wyciąganie ręki do wygranego, ale też wszelkie zachowania świadczące o kontroli emocji (czyli np. nazywanie ich „Przegrałem, niech to szlag, wygram następnym razem”). W toku dalszej codziennej aktywności  przedszkolnej doceniać i podkreślać sytuacje,  kiedy dziecko reaguje na porażkę zgodnie  z oczekiwaniami nauczyciela

 

• dzieci rodziców nadmiernie opiekuńczych, a także rodziców nadmiernie skupionych na sobie, wycofanych czy zaniedbujących dziecko (szczególnie emocjonalnie). Rodzic nadmiernie skupiony na dziecku – zwykle stara się organizować świat tak, aby dziecku nie dostarczać trudnych przeżyć. Będzie to rodzic, który zawsze pozwoli dziecku wygrać, pozwoli się prześcignąć w każdym biegu, postara się wyręczyć dziecko w trudniejszych (jego zdaniem) czynnościach, wykonując je za dziecko lub nadmiernie mu pomagając. Nie wspiera tym samym starań dziecka i nie zachęca go do ćwiczeń. Rodzic wycofany – nie zauważa sukcesów dziecka. Dziecko robi to, co musi, żeby przeżyć, ale nie dostaje pozytywnego dopingu do kolejnych prób),
• dz...