Jak się okazuje, dziewczęta znacznie częściej potrafią kamuflować swoje trudności społeczne poprzez umiejętne naśladowanie pożądanych wzorców zachowania i lepszą umiejętność odczytywania oczekiwań innych i odpowiadania na nie. Oczekiwania społeczne i wzorce kulturowe sprawiają, że zachowania dziewczynek bywają interpretowane jako wpisujące się w obowiązujące kanony.
POLECAMY
Na czym zatem konkretnie polegają te różnice i jak objawia się ta odmienność?
Kontakt wzrokowy, postawa ciała, gesty
Chłopcy częściej unikają kontaktu wzrokowego, ich gestykulacja jest uboższa. Dziewczynki mogą prezentować dobry kontakt wzrokowy, wyuczony w toku socjalizacji, wyraźniejsza jest ich gestykulacja, a mimika, mimo że uboga, sprawia wrażenie bardziej naturalnej. Dziewczynki częściej niż chłopcy przytulają się, dążą do kontaktu fizycznego.
Relacje z rówieśnikami
Stan w spektrum autyzmu charakteryzują nieprawidłowości we wzajemnych interakcjach społecznych. U chłopców w spektrum najczęściej widoczne są trzy wzorce funkcjonowania w relacjach z dziećmi: wycofanie, postawa dominacji lub uległości. Dziewczęta częściej mają koleżankę przewodniczkę, która pomaga im odnaleźć się w kontaktach społecznych, wprowadza do grupy. Zdarzają się dziewczęta próbujące dominować nad innymi dziećmi albo wyizolowane. Takie sposoby funkcjonowania najczęściej nie budzą niepokoju – jest dużo większe przyzwolenie społeczne na bycie na uboczu grupy w przypadku dziewcząt niż chłopców. Pozostawanie w diadzie czy małej grupie koleżeńskiej sprawia wrażenie dobrego funkcjonowania w relacjach społecznych, a postawa dominacji bywa oceniania przez otoczenie jako wyraz zdolności przywódczych.
Podobnie rzecz ma się z niechęcią do dzielenia się swoimi zainteresowaniami, radościami, osiągnięciami – w przypadku dziewczynek takie zachowanie bywa postrzegane jako wyraz ich skromności, a nie coś, co powinno wzbudzać niepokój.
Emocje
Dziewczynki są wyrazistsze emocjonalnie od chłopców, lepiej okazują emocje, a ich wrażliwość, lękliwość czy labilność emocjonalna jest stereotypowo postrzegana jako cecha przynależna płci żeńskiej, podczas gdy podobny wzorzec funkcjonowania u chłopców częściej przykuwa uwagę. Dziewczynki mogą też częściej reagować na emocje i potrzeby innych osób, przez co sprawiają wrażenie adekwatności i wzajemności w kontaktach z otoczeniem.
Opóźniony rozwój mowy
W przypadku obu płci jednym z elementów warunkujących diagnozę zaburzeń ze spektrum autyzmu jest wystąpienie opóźnienia w rozwoju mowy przed trzecim rokiem życia. Tutaj znacznie częściej objaw ten jest zauważany u dziewcząt ze względu na wciąż obowiązujący szkodliwy mit, że chłopcy zaczynają mówić później niż dziewczynki. Warto pamiętać, że pierwsze słowa u dzieci powinny się pojawić ok. pierwszego roku życia, a pierwsze zdania – do trzeciego roku życia. W rozwoju dzieci ze spektrum autyzmu często nie pojawia się etap gaworzenia.
Komunikacja z otoczeniem
W przypadku zarówno dziewczynek, jak i chłopców występuje niedostatek inicjatywy komunikacyjnej, wymiany, umiejętności podtrzymywania rozmowy. W przypadku dziewczynek taki sposób funkcjonowania bywa odbierany jako wyraz „bycia grzeczną dziewczynką”, która nie wtrąca się do rozmowy, słucha, nie przerywa. Małomówność dziewczynek też raczej nie wzbudza wątpliwości, kulturowo są one spostrzegane jako bardziej uległe, podporządkowane rozmówcy, nastawione na słuchanie.
Rozwój zabawy
Jedno z kryteriów diagnostycznych zwraca uwagę na niedostateczny rozwój zabawy symbolicznej. Dziewczynki częściej rozwijają zabawę symboliczną, choć z opóźnieniem, a do zabawy wykorzystują typowe zabawki. Z racji lepszej umiejętności naśladowania potrafią kopiować i odtwarzać zabawy innych. U chłopców opóźnienie rozwoju zabawy symbolicznej jest z reguły dużo większe i ma ona charakter bardziej stereotypowy. Tym, co zwraca uwagę w przypadku obu płci, jest pewna sztywność w zabawie i konieczność realizacji określonego scenariusza, często połączona z chęcią podporządkowania innych w zabawie. Dzieci neurotypowe podczas zabawy są bardziej elastyczne i kreatywne.
Zainteresowania
W przypadku zarówno dziewczynek, jak i chłopców widoczna jest koncentracja na wybranych tematach i nadmierna fiksacja na danej dziedzinie, ograniczenie zainteresowań tylko do danego obszaru. W przypadku dziewczynek zainteresowania te koncentrują się na tematach typowych dla wieku, np. koniki, taniec, w przypadku chłopców mają one z reguły bardziej nieoczywisty charakter i zwracają uwagę otoczenia. Dziewczynki są też w stanie oderwać się od absorbujących je czynności i podążyć za oczekiwaniami osób z otoczenia, podczas gdy chłopcy bywają bardziej pochłonięci tym, co ich aktualnie zajmuje.
Podsumowując, dziewczynki mają znacznie większą zdolność do naśladowania zachowań społecznych, w pewnym stopniu potrafią odpowiadać na potrzeby i odczytywać oczekiwania innych. Wykazują większą zdolność do samokontroli. Zachowania dziewczynek bywają spostrzegane jako wyraz „bycia grzeczną”. Ich wycofanie, bierność z racji kulturowo przyjętych wzorców nie są odbierane jako coś niepokojącego i mniej przykuwają uwagę niż w przypadku chłopców. Dziewczynki często nie pasują do stereotypowego obrazu osoby autystycznej, pogrążonej w swoim świecie, odciętej od kontaktu z otoczeniem. Nieśmiała, cicha dziewczynka z dobrze zachowaną zdolnością do imitowania zachowań społecznych zazwyczaj nie wzbudza niepokoju otoczenia i nie jest kierowana do specjalistów. Z racji tego dziewczęta statystycznie później niż chłopcy otrzymują diagnozę, a zdarza się, że ta dokonywana jest dopiero w wieku nastoletnim lub dorosłym.
Konsekwencją takiego stanu rzeczy bywają zaburzenia depresyjne i lękowe. Takie osoby z racji niezrozumienia swojego funkcjonowania mierzą się z poczuciem wyobcowania, izolacją, a często też z odrzuceniem przez rówieśników. Zdolności naśladowania zachowań społecznych przestają być wystarczające w przypadku bardziej złożonych sytuacji społecznych, co utrudnia budowanie satysfakcjonujących relacji z innymi. Brak diagnozy, a tym samym zrozumienia siebie i swojego sposobu funkcjonowania utrudnia budowanie tożsamości i skutkuje niższym poczuciem własnej wartości.
Praca z dziećmi ze spektrum autyzmu w grupie przedszkolnej
Populacja osób nieneurotypowych jest bardziej zróżnicowana wewnętrznie niż grupa osób neurotypowych, stąd konieczność indywidualnego podejścia do każdej osoby w spektrum autyzmu. Odmienność funkcjonowania układu nerwowego determinuje w pierwszej kolejności konieczność zadbania o komfort sensoryczny podopiecznego i wymaga dobrej znajomości strategii służących jego regulacji. Tutaj często niezbędna jest współpraca z terapeutą integracji sensorycznej.
Pamiętanie o tym, jak bardzo złożoność sensoryczna otoczenia może wpływać na dobrostan osoby w spektrum, pozwala jej uniknąć nadmiernego przeciążenia. Przydatne może być stworzenie miejsc, w których dziecko może się odciąć od nadmiaru bodźców, wyciszyć. Warto zaznaczyć, że różnego rodzaju zachowania autostymulacyjne (stereotypie i manieryzmy ruchowe) pozwalają przeciążonemu układowi nerwowemu odzyskać stan równowagi lub są wyrazem ekspresji emocjonalnej, dlatego próby zabraniania ich czy wygaszania wydają się bezcelowe.
Efektywna praca z dzieckiem ze spektrum autyzmu opiera się – tak jak w przypadku każdego innego dziecka – na stopniowym budowaniu relacji z podopiecznym, opartej na poczuciu bezpieczeństwa i zaufaniu. Często ułatwieniem jest poznanie świata zainteresowań dziecka. Tym, co początkowo może sprawiać trudność, jest umiejętność odczytywania sygnałów płynących od dziecka. Z racji odmienności kodów emocjonalnych, którymi posługują się osoby w spektrum, może to być bardziej skomplikowane niż w grupie dzieci neurotypowych. Ekspresja emocjonalna osób w spektrum odbiega od sposobów wyrażania emocji obserwowanych u reszty populacji. U części osób w spektrum afekt jest bardziej subtelny, spłycony, część zaś reaguje większym pobudzeniem. Mimika zazwyczaj jest mało wyrazista, a ton głosu jednostajny, nieoddający charakteru doświadczanych emocji. Nie oznacza to, że osoby te nie doświadczają różnych uczuć, ale raczej, że odmiennie je wyrażają. Ponadto te same zachowania mogą odpowiadać ekspresji różnych emocji, np. podskakiwanie i machanie rękoma może być przejawem zarówno radości, jak i złości u tej samej osoby. Zrozumienie wachlarza doświadczanych stanów wymaga wnikliwej obserwacji dziecka. Wyzwaniem jest także umiejętność zniesienia przez dorosłego trudnych uczuć, które pojawiają się w relacji z osobą w spektrum (bycia nieważnym, niezauważonym, ignorowanym, odrzuconym, czasami uczucie pustki, nudy).
| Warto pamiętać, że osoby w spektrum nie korzystają z obserwacji wyrazu twarzy, nie jest ona dla nich nośnikiem informacji emocjonalnej, stąd uczenie utrzymywania kontaktu wzrokowego z rozmówcą z perspektywy osoby w spektrum nie niesie dla niej żadnych korzyści. |
Tym, co organizuje życie osób w spektrum autyzmu i pomaga im funkcjonować, jest przewidywalność. Niektóre z nich potrzebują rytuałów i ustalonych schematów, w których czują się bezpiecznie. Pomocne mogą się okazać plany aktywności porządkujące rozkład dnia i pozwalające rozeznać się w kolejności następujących po sobie czynności. Także wszelkie zmiany w ustalonym rytmie czy np. zmiana nauczyciela prowadzącego zajęcia mogą wpływać dezorganizująco na dziecko, stąd warto je wcześniej zapowiadać. W przeciwnym razie wzrasta prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji lękowych. Warto podkreślić, że często to, co z pozoru wygląda na eskalację złości połączoną z zachowaniami agresywnymi czy autoagresywnymi, jest przejawem lęku doświadczanego przez osobę w spektrum.
Charakterystyczne dla osób w spektrum jest myślenie obrazami, dlatego wszelkie pomoce wizualne są skutecznym narzędziem ułatwiającym komunikację i prezentowanie treści edukacyjnych dzieciom ze spektrum autyzmu.
Szkodliwym mitem na temat funkcjonowania osób ze spektrum jest przekonanie, że nie potrzebują one kontaktu z rówieśnikami. Często chęć wejścia w relację z innymi jest niewspółmierna z posiadanymi umiejętnościami. Pomocą bywa terapeuta – cień, który towarzyszy dziecku i podpowiada, w jaki sposób zachować się w danej sytuacji społecznej, modeluje odpowiednie zachowania i wyjaśnia kontekst społeczny. Rozumienie emocji przez osoby w spektrum często bowiem nie uwzględnia subtelności związanych z różnymi okolicznościami wpływającymi na interpretację zachowania.
Bibliografia
- Ławicka J., Kawecka D. Gra w chowanego – czyli o rozwoju dziewcząt w ASD, Materiały szkoleniowe Fundacji „Prodeste”.
